E. Egamov, X. Asatullaev, Z. Allaberganov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

4. Qadimgi Rimdagi iqtisodiy qarashlar

Rimning yirik siyosiy arbobi va yozuvchisi Katta Mark Portsiy Katon (m.av. 234–149 y.) o’zining «Dehqonchilik to’g’risida» asarida qishloq xo’jaligini xalq xo’jaligidagi asosiy tarmoq deb hisoblaydi. Katon dehqonchilikni tashkil qilishning eng qulay usulini qo’llashga, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini sotishni tashkil qilishga katta e’tibor berdi. U faqat ortiqcha mahsulotni sotish, xo’jalikda ishlab chiqarish mumkin bo’lmagan narsalarni esa sotib olish zarurligi to’g’risida fikr yuritdi. Eng foydali mahsulot deb olif yog’ini hisoblagan. Katon savdogarlar va sudxo’rlar faoliyatiga salbiy munosabatda bo’lgan.

Katon tovar qiymatidan ortiqchasini foyda deb bilgan va qiymatni to’la ravishda ishlab chiqarish xarajatlariga kiritgan. Masalan, uningcha, barcha «qiymat o’zagini» material sarflari, usta va yordamchilarga to’lanadigan haq tashkil etadi.
Atoqli Rim yozuvchisi va olim Mark Terentsiy Varron (m.o. 116–27 y.) xalq xo’jaligida dehqonchilik va chorvachilikni asosiy tarmoq hisobladi. U «Qishloq xo’jaligi to’g’risida» degan asarida o’zining iqtisodiy qarashlarini bayon etdi. Chorvachilikka katta e’tibor berib, bozor sharoitida uni eng foydali tarmoq deb bildi. Bunday xulosa qilishning asosiy sababi shundaki, o’sha davrda Italiyada don arzon bo’lgan, chunki u chet o’lkalardan ancha ko’p miqdorda olib kelinar edi, chorvachilik daromadi esa yuqori bo’lgan. Shu bilan birga, Varron, har bir xo’jalikning o’zini-o’zi ta’minlashining tarafdori bo’lgan, bozor uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishni rivojlantirishga esa uncha e’tibor bermagan.
Rim yozuvchisi Yuniy Moderat Kolumella (m.o. I asr) «Qishloq xo’jaligi to’g’risida» degan kitobida inqiroz va kolonatning (yirik er egalari bilan bevosita ishlab chiqaruvchilar – kolonlar o’rtasidagi ishlab chiqarish munosabat-lari shakli) rivojlanishi davridagi Rim qishloq xo’jaligiga tavsif beradi. Uning fikricha, qullar erni yaxshi ishlatmaydilar, erdan yuqori hosil olish uchun qayg’urmaydilar. Kolumella urug’ni sepishdan boshlab to hosilni yig’ib olishgacha bo’lgan davrda qullar isrofgarchilik qilishini, yaxshi ishlamasligini, o’g’rilik qilishini va pirovard natijada donni qabul qilishda uning miqdorini hisob daftarida noto’g’ri ko’rsatishini aytib berdi. U qullar mehnatidan ko’ra erkin mayda ishlab chiqaruvchilar mehna-tining afzalligini isbotlab berdi. Qullarning imkon boricha erni ishlamaslikka intilishini ko’rgan Kolumella, bunday er-larni erkin kolonlarga bo’lib berish, mayda tovar ishlab chiqa-rishga o’tish zarurligi to’g’risida fikr yuritadi. Bunday fikrning yuritilishi, Kolumellaning ishlab chiqarishni rivojlantirish savollarini nisbatan to’g’ri tushunganligidan dalolat beradi.
Respublika davridagi Qadimgi Rimning jiddiy iqtisodiy muammolaridan biri erga bo’lgan mulkchilikning oqsuyak patritsiy-lar qo’lida to’planishi va italiyalik ko’pchilik dehqonlarning er-dan mahrum bo’lishi hisoblanadi. Xonavayron bo’lgan mayda dehqonlarni aka-uka Tiberiy (m.o. 162-133 y.) va Gay (m.o. 153–121 y.) Grakxlar himoya qilib chiqishdi. Patritsiylarning er mulkini cheklash va agrar masalalarni echish maqsadida Tiberiy Grakx m.av. 133 yilda. qonun qabul qilishni taklif qilib chiqdi. Bu qonunga muvofiq, rimlik fuqarolarga davlatning haydaladigan eridan 500 yuger (125 gektar)gacha ijaraga olish ruxsat etilgan. Bundan tashqari, bir oila 1000 yugerdan ziyod erga egalik qilishi man etilgan. Barcha ortiqcha erlar davlat ixtiyorida bo’lgan va erga muxtojlarga avlodlariga qoldirish va uncha ko’p bo’lmagan soliq to’lash sharti bilan 30 yugerdan bo’lib berilgan.
Tiberiy Grakxning agrar loyihasi qisman amalga oshirildi va natijada o’n minglab dehqonlar er olishga muvaffaq bo’ldilar. Tiberiy Grakx ataylab o’ldirilgandan keyin, uning ishini ukasi Gay Grakx davom ettirdi. Dehqonlarga er berish qaytadan bosh-landi hamda shaharlik kambag’allarga davlat xazinasidan past bahoda don sotish to’g’risida qonun qabul qilindi. Grakxlarning islohoti mayda dehqon er egaligi mavqeini kuchaytirish va aholi kambag’allashuvining oldini olishga qaratilgan edi. Islohot ancha muvaffaqiyatli bo’ldi va hatto Gay Grakx o’limidan keyin ham konservatorlar muhtojlarni er bilan ta’minlash to’g’risidagi qonunni bekor qila olmadilar.
Mark Tulliy Tsitseron (m.o.106–43 y.) taniqli davlat arbobi va mashhur notiq. U yashagan davrda davlat ancha markaz-lashgan bo’lib, savdo-sotiq rivojlandi, sudxo’rlik boylik manbai-ga aylandi. Qadimgi Gretsiya iqtisodiy fikrlaridan farqli ravishda, Tsitseron yirik savdoni qo’llab-quvvatlab, mayda savdoga esa e’tibor qaratmadi. Tsitseronning sudxo’rlikka bo’lgan munosa-bati ziddiyatli bo’lgan. Bir joyda sudxo’rlikni ma’qullasa, ikkin-chi bir joyda uni qoralaydi. Tsitseronning savdo va sudxo’rlikka bo’lgan qarashlarida Qadimgi Rim iqtisodiyotidagi natural va tovar xo’jaligi o’rtasidagi ziddiyat o’z aksini topgan.
Tsitseron xususiy mulkchilik, yirik er egaligi va mustam-lakalarda ekspluatatsiyani kuchaytirish tarafdori bo’lgan. Dehqon-chilikni ancha samarali ish turi deb hisoblagan. U bozorni tovar bilan ta’minlashda muhim o’rin tutgan.