E nuritdinov

 
 
Retseptorlarning qo'zg'alish mexanizmi 
 
Hamma  sensor  tizimlar  qo'zg'aluvchan  bo'ladi.  Retseptorlar  ta'sirlanganda  ularda 
ta'sirlovchi  va  retseptor  tuzilmasining  o'rtasidagi  yordamchi  tuzilmalarida  asab 
impulslari paydo bo'ladi. Yordamchi tuzilmalar orqali ta'sirot kuchi (energiyasi) asab 
impulslarga  aylanadi,  bu  transformasiya  deyiladi.  Yordamchi  tuzilma  orqali  tashqi 
ta'sirot  reseptiv  a'/.ogacha  yetib  borib,  uning  xarakteri  (modalligi)  aniqlanadi.  Bu 
molekular  darajada  o'tadigan  ta'sirot  bilan  retseptor  o'rtasidagi  birinchi  o'zaro 
ta'sirlanish bosqichi deyiladi. 
Retseptor  tomonidan  ta'sirlovchini  qabul  qilib  olish  jarayoni  (signalni  lopish)  uning 
biologik ahamiyatini aniqlash natijasida membrana o'tkazuvchanligi keskin o'zgaradi. 
Bu  retseptor  faoliyatining  ikkinchi  bosqichi  deyiladi.  Bu  davr  davomida  membrana 
orqali  Na*  ionlarining  o'tkazuvchanligi  ortib,  mahalliy  elektrik  potensiali  hosil 

---

 
126 
bo'ladi, buning natijasida hosil bo'ladigan potensial retseptor potensiali deb ataladi. 
Та'sir  potensialining  tarqalishi  membrananing  qarshilik  ko'rsatishiga  va  hajmiga 
bog'liq  bo'lib,  elektroton  deb  ataladi.  Shu  sababli  asab  tolalarida  retseptor 
potensialining  sekinlik  bilan  tarqalishi  elektrotonik  tarqalish  deb  ataladi.  Retseptor 
potensialining  elektrotonik  tarqalishi,  neyron  dendritlari  va  soma  orqali  aksonga 
berilishi retseptor faoliyatining uchunchi bosqichi hisoblanadi. 
Nihoyat,  to'rtinchi  bosqich  retseptorlarda  ta'sirotni  asab  impulslarga  aylanishi 
(kodlanish, transformatsiyalash) dan iborat. Hosil bo'lgan axborot impulslari afferent 
asab  tolalari  orqali  markaziy  asab  tizimining  tegishli  sensor  mintaqalariga  yetkazib 
beriladi.Ta'm bilish analizatori 
Ta'm  bilish  retseptorlari  tilda  qisman  yumshoq  tanglaydi  joylashgan  ho'lib,  og'izga 
kirgan  moddalar  haqida  ma'lumot  beradi.  Ta'm  bilish  retseptorlarining  ta'sirlanishi 
hazm  a'zolarini  ishga  soladigan  ko'pgina  shartsiz  reflekslarning  qo'zg'atuvchisi 
hisoblanadi. 
Eng ko'p uchraydigan retseptorlar-ta'm bilish so'rg'ichlaridir. Ta'm bilish so'rg'ichlari 
ipsimon,  bargsimon,  zamburug'simon  va  tarnovsimon  bo'ladi.  Bitta  so'rg'ichda  250 
tagacha retseptor joylashgan. 
Ta'm  se/gilarini  shirin,    achchiq,  sho'r  va  nordon  deb  to'rt  guruhga  bo'lish  mumkin. 
Shu to'rtta asosiy sezgining aralashmasidan iborat bo'lgan boshqa ta'm sezgilari ham 
anchagina  bor.  Modda  ta'm  biluvchi  retseptorga  ta'sir  eta  olishi  uchun  suyuqlikda 
erigan bo'lishi kerak. 
Ta'm  bilish  sezgisining  kelib  chiqishi  uchun  haroratning  ahamiyati  juda  katta. 
Qaynoq va sovuq ovqat ta'm bilish sezgilarini susaytiradi. Buni kundalik turmushda 
ko'rish  mumkin. Qandli  choy  qaynoq bo'lsa, deyarli  ma/.asi  yo'qqa  o'xshab  tuyiladi. 
Shuningdek og'izda bir chaqmoq qand , o!ih, sovuq suv bilan ichib yuborilsa, shirin 
mazasining deyarli hech bir se/ilrnasligi ham ma'lum. 
Ta'm bilish analizatorining uchta ncyroni farq qilinadi. Birinchi neyron tilning shilliq 
qavatidagi  ta'm  bilish  so'rg'ichlarida  tilning  ildiz  qismi  va  yutqum  sohasida 
joylashgan  bo'lib,  uzunchoq  miyaga  borib  tugaydi.  Ikkinchi  neyron  uzunchoq 
miyaning  birinchi  neyron  tamom  bo'lgan  joyidan  boshlanib,  talamusda  (ko'ruv 
do'mbog'ida ) tugaydi. Uchinchi neyron talamusdan boshlanib, ta'm bilish a'zosining 
miya po'stlog'idagi markazida, ya'ni orqa markaziy pushtaning pastki uchida tugaydi. 
Ta'm  bilish  sezgisini  yuzaga  chiqaruvchi  bir  nechta  ta'sirlovchi  bir  vaqtda  yoki 
ketma-ket  qo'llanilganda,  ta'm  bilish  kontrasti  va  ta'mlarning  aralashib  ketishi 
mumkin:  Ta'm  bilish  kontrasti  shundan  iboratki,  ta'm  bilish  sezgisini  yuzaga 
chiqaruvchi boshqa bir ta'sirlovchi ta'sirida qanday bo'lmasin bir ta'mni sezish ortadi. 
Masalan,  shirin  sezgisini  yuzaga  chiqaradigan  ikki  yoki  uch  ta'sirlovchi  bir  vaqtda 
ta'sir etganda ba'zan yangi ta'm sezgisining keiib chiqishi ta'mlarning aralashib ketishi 
deb ataladi; yangi ta'm bilish sezgisi o'z komponentlariga o'xshamaydi.