E nuritdinov

Limfa va uning aylanishi 
 
Odam  organizmida  qon  aylanish  tizimi  bilan  bir  qatorda  limfa  ham  mavjud.  Limfa 
tizimi  mikrosirkulator  tizimining  bir  qismi  bo'lib  kapillarlardan,  tomirlardan  va 
limfatik  to'gunlardan  tashkil  topgan.  Limfa  kapillarlari  limfa  tomirlariga  quyiladi, 
bularning ichidagi suyuqliq - limfa ikkita yirik limfa yo'liga - bo'yin va ko'krak limfa 
yo'llariga oqib boradi, bu yo'llar o'mrov osti venalariga quyiladi (33, 34 rasmlar). 
Limfatik  kapillarlar  limfatik  tizimining  boshlang'ich  qismi  hisoblanadi  va  qo'yidagi 
xususiyatlarga ega: ular berk kapillarlarning sertarmoq to'ridan boshlanadi; devorlari 
yuksak darajada o'tkazuvchan bo'lib, kolloid eritmalarni so'rib oladi; qon tomirlarida 
qon  tana  to'qimalariga  oqib  borsa  va  ulardan  oqib  ketsa,  limfatik  kapillarlari  esa 
limfaning oqib ketishi uchun, ya'ni to'qimalarga kelgan suyuqlikning qonga qaytishi 
uchun xizmat qiladi. Limfatik kapillarlarning diametri 15-75 mkm gacha o'zagaradi, 
uzunligi esa 100-150 mkm gacha yetadi. 
Limfatik  tomirlarining  ichki  qavatida  bir  biriga  qarama-qarshi  joylashgan  juft 
chuntaksimon klapanlar mavjud. Ular orqali limfaning bir tomonga oqishi (ko'krak va 
o'ng  limfatik  yo'llariga)  ta'minlanadi.  Masalan,  skellet  mushaklari  qisqarganda 
kapillarlar  devorini mexanik tarzda  qisadi, shu  bois limfa  venoz limfaning  teskariga 
qarab harakatlanish tomirlarga qarab harakat qiladi. Biroq shu klapan apparati borligi 
tufayli amalga oshirolmaydi. 
-tirsak chuqurchasi; 2-bo'yin qismi; J-qo'ltiq osti cnuqurcnasi; v-cnov 
sohasi;  5-taqim osti chuqurctiasi. 
To'qimalardan  qaytib  ketayotgan limfa  venalarga  borib turib biologik  filtrlar  - limfa 
tugunlari  orqali  o'tishi  g'oyat  muhim,  chunki  organizmga  kirgan  ba'zi  yot  narsalar 
masalan, bakteriyalar, chang zarrachalari va h.k. limfa tugunlarida ushlanib qoladi va 
qonga  o'tmaydi.  Limfa  kapillarlarining  devori  qon  tomir  kapillarlarining  devoriga 
nisbatan  ko'proq  o'tkazuvchanbo'lgani  uchun,  organizmga  yot  zarralar  qon  tomir 
kapillarlariga emas, balki limfa kapillarlariga o'tadi. 
Katta yoshdagi odamlarda nisbatan tinch holatda bir daqiqa davpmida ko'krak limfa 
yo'llaridan o'mrov osti venaga 1,10"3 Г limfa (1 ml), bir kecha kunduz davomida esa 
1,2 1 dan 1,6 1 gacha oqib o'tadi. 
Limfa - rangsiz, tiniq suyuqlik bo'ladi. Limfada fibrinogen borligidan, u ivib, g'ovak, 
sarg'ish laxta hosil qila oladi. 
Limfatik tomirlarda limfaning harakat tezligi 0,4-0,5 m/s tashkil qiladi. 
Limfaning  kimyoviy  tarkibi  qon  plazmasiga  yaqin,  biroq  ,farqi  shundaki,  limfa 
tarkibida oqsil moddalar kamroq uchraydi. Uning tarkibiga oqsillardan-protrombin va 
fibrinogen  kiradi,  shu  bois  u  ivish  qobiliyatiga  ega,  lekin  limfaning  bu  qobiliyati 
qonga nisbatan pastroq bo'ladi. 
Limfaning  MO'9  nr  (1mm3)  tarkibida  2  dan  20000  gacha  limfotsitlar  borligi 

---

 
52 
aniqlangan  bo'lib,  katta  yoshdagi  kishilarda  bir  kechayu  kunduz  davomida  ko'krak 
limfa yo'llaridan venoz qon tizimiga 35 mlrd. ga yaqin limfotsitlar limfa oqimi bilan 
o'tadi. 
Hazm vaqtda limfada oziq moddalar miqdori oshadi, shu. jumladan yog' miqdori ham 
oshib  ketadi.  Ovqat  yegandan  keyiii  6  soat  davomida  yog'ning  limfadagi  miqdori 
me'ydrga  nisbatan  bir  nechai  marta  oshadi,  shu  sababli  limfaning  tarkibi  a'zolar  va 
to'qimalarda o'tayotgan m^ddalar almashinuvi jarayonini ko'rsatib beradi. 
Ba'zi bir moddalarning qondan limfaga o'tishi uning .diffuzion qobiliyatiga, umumiy 
tomirlarga  o'tish  tezligiga  va  qon  kapilla^lari  devorlarining  yarim  o'tkazuvchanlik 
qobiliyatlariga bipg'liq. Limfaga zaharlar va bakteriyaviy toksinlar zudlik bilan o'tadi. 
Limfaning  hosil  bo'lishi.  Limfaning  asosiy  manbasi-to'qimalararo  suyuqligi 
hisoblanadi,  shu  bois  limfa  hosil  bo'lishida  turli  ishtirok  etuvchi  omillarga  alohida 
e'tibor berish lozim bo'ladi. Ma'lumki, to'qimalararo suyuqlik qondan hosil bo'ladi, u 
orqali hujayralar o'zlari uchun kerakli oziq moddalar va kislorodni qabul qilib oladi, 
ayni  holda,  to'qimalararo  suyuqliqga  moddalar  almashinuvi  natijasida  parchalangan 
moddalar va CO2 ni yetkazib beradi. 
Hozirgi  kunda  to'qimalararo  suyuqlikning  hosil  bo'lish  rnexanizmlarini  tushuntirib 
berish  uchun  zarur  bo'lgan  qo'yidagi  ikki  nazariya  mavjud:  filtratsiya  va  sekretor 
nazariyalari. 
           1.Filtrasion  nazariya.  Limfa  hosil  bo'lish  mexanizmini  o'tgan  asrning  50-
yillarida  K.Ludvig  birinchi  marta  tushuntirib  bergan.  Uning  fikricha,  bu  jarayon 
suyuqlikning  kapillarlar  devori  orqali  JEiltrlanishidan  kelib  chiqadi.  Qon  tomir 
kapillarlarining  ichidagi  va  sirtidagi  gidrostatik  bosimlar  farqi  filtratsiyaning 
harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. 
Hozirgi  tasavvurlarga  ko'ra  qon  tomir  kapillarining  devori  yarim  o'tkazuvchan 
membranadan  iborat.  Ana  shu  membranadagi  ultramikroskopik  teshiklar  orqali 
filtratsiya  ro'y  beradi.  Kapillarlarda  gidrostatik  bosimning  ortishi  suyuqlikning 
tomirlardan  to'qimalararo  bo'shligiga  filtr  qilinishi  uchun  asos  bo'la  oladi.  Bu 
bosimning pasayishi-aksincha, suyuqlikning 
to'qimalararo bo'shlig'idan tomirlarga filtratsiya bo'lishi uchun sabab bo'ladi. Kolloid-
osmatik  bosim  filtrlanish  jarayoniga  to'siq  bo'ladi,  shu  sababli  to'qimalararo 
suyuqlikning hosil qiladigan filtratsion bosimni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. 
Nisbiy  ,fizjologik  tinch  holatda  a'zo  va  organizmda  to'qimalararo  suyuqlikning 
filtratsiyasi kapillarlarning arterial qismida  tadi, chunki bu yerda gidrostatik bosim 
kolloid-osmotik  bosimiga  nisbatan  ancha  kuchliroq.  Shu  vaqtning 
zida 
kapillarlarning  venoz  qismida  teskari  hodisa  ro'y  beradi,  ya'ni  suyuqlik  to'qimalar 
bo'shlig'idan kapillarlarga  tadi, chunki bu yerda kolloid-osmotik bosimi gidrostatik 
bosimga nisbatan kuchliroq. Organizmning faollik davrida esa gidrostatik bosimining 
ortib ketishi natijasida to'qimalararo suyuqlik kapillarlarning hamma qismlarida ham 
hosil  bo'laveradi.  Bu  holatda  to'qimalararo  suyuqlikning  ko'p  miqdori  limfa 
tomirlariga o'tadi. 
       2.Sekretor  nazariya.  Bu  nazariyani  quvvatlaydigan  olimlarning  fikricha,  limfa 
hosil  bo'lishi  kapillarlar  devorini  tashkil  etgan  hujayralarning  zo'r  berib  sekret 
chiqarish natijasidir, masalan, me'da shirasi qanday hosil bo'lsa, limfa ham ushanday 
hosil  bo'ladi,  deb  hisoblaydilar.  So'ngi  yillarda  filtratsion  nazariya  tarafdorlari 
ko'paymoqda, lekin bu bilan birga kapillarlar devorining hujayralari ba'zi moddalarni 

---

 
53 
o'tkazib, ba'zi moddalarni o'tkazmasdan faol rol o'ynaydi, deb e'tirof qilinmoqda. 
Shish  turli  sabablar  bilan  paydo  bo'ladi:  limfa  tomirlari  bekilib  yoki  bosilib  qolib 
limfaning  oqib  ketishi  qiyinlashadi;  venalar  teshigi  bekilib  qolib,  qon  yurishmay, 
limfa  ko'proq  hosil  bo'lganda;  qondagi  oqsillar  kamayganda;  ko'pincha  zaharli 
hayvonlar va hasharotlarning kishini tishlashi yoki chaqishi natijasida kapillarlarning 
o'tkazuvchanligi  o'zgarganda,  badan  kuyganda  va  shunga  o'xshash  hollarda  shish 
kelib chiqadi. 
Limfaning  harakati.  Limfaning  limfatik  tomirlari  bo'ylab  harakat  qilishiga  bir  qator 
omillar  ta'sir  qiladi.  Limfaning  harakat  doimiyligi  to'qimalararo  '  suyuqlikning 
muntazam ravishda hosil bo'lishi uning to'qimalararo bo'shligiga o'tishi, hamda uning 
limfatik  tomirlarga  o'tishi  bilan  bog'liqdir.  Limfaning  harakati  uchun  a'zo  laming 
faolligi, limfatik tomirlarning qisqarishi alohida ahamiyat kasb etadi. 
Limfa  harakatini  amalga  chiqaruvchi  yordamchi  omillar  quyidagilar:  ko'ndalang 
targ'il  va  yordamchi  mushaklarning  qisqarish  faoliyati,  у  ink  venalarda  va  ko'krak 
bo'shligida  manfiy  bosimning  hosil  bo'lishi,  nafas  olish  paytda  ko'krak  qafasining 
kengayishi va shu bilan birga limfatik tomirlardan limfaning haydalanishi. 
Limfaning siljib  harakatlanishida ba'zi  limfa  tomirlar devorining  ritmik  qisqarishlari 
muayyan  rol  o'ynaydi.  Bu  qisqarishlar  bir  daqiqada  8-10  va  hatto  22  marta  ro'y 
beradi. 
Tuban  umurtqalilardan  ba'zilari,  masalan,  baqaning  limfa  tizimda  maxsus  a'zolar  - 
limfatik yuraklar bor, bular limfaning siljib borishini ta'rhinlovchi nasoslar vazifasini 
o'taydi. 
Odamda  ko'krak  yo'li  orqali  bir  kecha  kunduzda  qariyb  1200-1600  ml  limfa  qonga 
qaytib keladi. 
Limfaning  oqish  tezligi  juda  kam:  masalan,  otning  bo'yin  limfa  tomirida  limfa  bir 
daqiqaga 27-30 sm yo'l bosadi. 
Limfatik  tugunlar.  Limfa  kapillardan  markaziy  tomirlarga  va  undan  limfa  yo'llarga 
muntazam  harakat  qilib,  bir  yoki  bir  necha  limfa  tugunlaridan  o'tib  ketadi.  Katta 
yoshdagi odamlarda 500-1000, limfa tugunlari mavjud va andozalari turlicha bo'ladi. 
Limfa  tugunlari  organizmning  turli  qismlarida  joylashib  quyidagi  muhim 
funksiyalarni  bajaradi:  gemopoetik,  immunopoetik,  filtratsion,  metabolik  hamda 
rczervuar (o'tkazuv). Limfa tizimi umumiy qilib aytganda to'qimlarda limfa oqishini 
ta'minlaydi va uni tomirlarga yetkazib beradi.