Ecologiya MurodovSh lot doc

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA 
MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI 
 
QARSHI MUHANDISLIK IQTISODIYOT 
INSTITUTI 
 
 
 
E K O L O G I Y A
(ma’ruzalar matni) 
Qarshi – 2005 
darajadagi bitta elementga ega bo’lgan tizim boshqa tizimga 
taqqoslanganda, a‘lo darajada rivojlanadi. Bu qonun alohida 
organizm miqyosida amal qiladi, chunki uning ba‘zi qismlarini 
yetilishi, rivojlanishi va qarishi notekisdir. Shu qonunga yaqin 
bo’lgan yana bir organizmlarning murakkab qonuni (K.F. Rule) 
mavjud. 
2.6 Tirik organizmlarning fizik–kimyoviy birlik 
qonuni. Bu qonun V.I Vernadskiy tomonidan yaratilgan bo’lib, 
quyidagicha ifodalanadi: Yerdagi barcha tirik moddalar fizik-
kimyoviy jihatdan birdir. Bu qonundan quyidagi amaliy fikr kelib 
chiqadi: bir turdagi tirik organizm uchun zararli bo’lgan kimyoviy 
modda, boshqa organizmlar uchun ko’p yoki kamroq zararlidir. 
Shunday qilib, ma‘lum fizik-kimyoviy agent ta‘siriga 
organizmlarning chidamlilik darajasini belgilash lozim. Lekin har 
xil organizmlar turlicha tezlikda ko’payadi. Shuning uchun ham 
amaliyotda ma‘lum agentga chidamsiz, lekin tez ko’payadigan 
organizmlar chidamli, lekin sekin ko’payadigan organizmlar bilan 
tenglashadi. Bundan tashqari, avlodning tez o’zgarishiga bog’liq 
holda, vaqt o’tishi bilan chidamsiz organizmlar zararli agentning 
kuchliroq miqdoriga ham moslashadi. Shuning uchun ham 
kimyoviy moddalarni begona o’tlar, o’simlik zararkunandalariga 
(pestitsid, gerbitsid, antibiotik va boshq.), hamda inson kasalligini 
qo’zg’atuvchi mikroblarga va boshqa issiq qonli hayvonlarga 
qo’llash ekologik nuqtai nazardan yo’l qo’yib bo’lmaydi.
2.7 Ekologik qoida va printsiplar. Ekologik qoida va 
printsip qonundan hajmi kichikligi, cheklangan qo’llanish sohasi 
bilan ajralib turadi. Qoida-organizmlarni muhit bilan o’zaro aloqa 
me‘yorlari, tabiiy-tarixiy qonunlarini belgilaydi. Misol uchun 
mustasnolik printsipini (G.F.Gauze) olib ko’raylik. Bu printsipga 
ko’ra, ikkita turning ekologik talabi o’xshash bo’lsa, bir joyda 
(biotopda) mavjud bo’lishi mumkin emas. Ularning mavjudligi 
yoki fazoda (bitta biotopda yashashi) yoki vaqt bo’yicha (masalan 
biri kunduzgi, boshqasi kechki hayot shaklida) ajratilgan.
Ekologik qoidalar ichida geografik almashtirish qoidasini 
alohida ta‘kidlash lozim (bu qonuniyatni D.Jordon vikariatning 
qoidasi deb ham yuritadi). Yaqin qondosh bo’lgan hayvonlar bir 
biridan qochmaydi, 
ya‘ni aralash hududlarni tanlaydi. 
Qarindoshlik shakli esa qoidaga ko’ra vikarirlanadi (geografik 
40 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
BBK 57.026 
E-40 ISSNS-7245-1108-8.
UDK 547 ISBNS-093-003-1;