Ecologiya MurodovSh lot doc

M U N D A R I J A 
 
SO’Z BOSHI ……………………………………………….…... 7
 
“Ekologiya” fanidan ma’ruza mavzularining vaqt
 bo’yicha taqsimlanishi.................................................................8 
 
KIRISH ………………………………………………...………10 
0.1. Ekologiya fan sifatida……………………………………..10 
0.2. Ekologiyaning boshqa fanlar bilano’zaro bog’liqligi…..11 
0.3. Ekologiyaning asosiy bo’limlari………………………….12 
0.4. Ekologiyaning vazifalari………………………………….14 
0.5. Ekologiyaning rivojlanish tarixi………………………….15 

1-ma’ruza. EKOLOGIK ТIZIMLAR………………………...19 
1.1 Tizimlar tushunchasi………………………………………19 
1.2. Bioligik tizim……………………………………………….20 
1.3. Ulkan biotizimlar………………………………………….22 
1.4. Biotsenoz…………………………………………………...25 
1.5. Ekologik tizimlar (ekotizimlar) ta’rifi……………………25 
1.6. Biotsenozda o’zaro bog’liklik xususiyati…………………27 
1.7. Biogeotsenoz……………………………………………….29 
1.8. Ekotizim populyatsiya bo’la oladimi?...............................30 
1.9. Biomalar…………………………………………………...31 
1.10. Ekologik makon………………………………………….30 
1.11. Hayotiy shakl……………………………………………..32 
1.12. Areal………………………………………………………33 
 
2- ma’ruza. BIOEKOS QONUNLARI …………………….....35 
2.1.Qonun va qonuniyat haqida tushuncha………………….35 
2.2. Bioekosning asosiy qonuni………………………………..36 
2.3. Kommoner qonunlari……………………………………..36 
2.4. Evolyutsion va tizimli qonunlar…………………………..39 
2.5. Xilma-xillik qonunlar……………………………………..39 
2.6. Tirik organizmlarning fizik –kimyoviy birlik qonuni…..40 
2.7. Ekologik qoidalar va printsiplar…………………………40 
Lekin tabiat chiqindisini kamaytirishga harakat qiladi. Shuning 
uchun ham bir organizm chiqindisi ikkinchisi uchun yashash 
sharoitini tashkil etadi, buni tuproq misolida ko’rish mumkin. 
B.Kommonerning uchinchi qonuni hozircha bizning 
bilimimiz yetarli emasligi, tabiat o’z mexanizmi va faoliyatini 
«yaxshi» bilishini anglatadi. Bu qonun: tabiatni yaxshilayman deb 
unga zarar yetkazmang; agar natijaga to’liq ishonmasangiz tabiiy 
jarayonlarga aralashmang - deb ogohlantiradi. Bu jihatdan «asr 
loyihasi» shimol daryolarini janubga burish, o’z vaqtida 
to’xtatilganligini ta‘kidlash mumkin. Hozirgi kunda ham hech kim 
bu loyihani amalga oshirilishi nimalarga olib kelishini ishonchli 
ravishda asoslab berolmaydi. Birgina iqlimni olib qaraylik. 
Shimoliy daryolar suv bilan birga Arktikaga issiqlik oqib keladi. 
Ular oqimining keskin kamayishi Arktika va tundra iqlimini 
yanada keskinlashtiradi. Bir yerda biz qancha cho’lni bog’-
rog’larga aylantirsak - shuncha bog’-rog’larni cho’lga 
aylantiramiz degan fikrni eslash kifoya. («Chelovek i priroda», 
1981 № 8, 67-bet). 
«Tabiatga zarar yetkazma» degan qoida qadimgi 
rimliklarga aniqroq ma‘lum bo’lgan. Tatsit eramizning 15 
yillaridagi voqealarni quyidagiga yozib qoldirgan: Arruntsiy va 
Atey senat oldiga Tibr qo’yilishini kamaytirish uchun daryo va 
ko’llarni to’sish mumkinmi, degan masalani qo’yadi. Bu masala 
yuzasidan senat a‘zolari tadbirga qarshi ekanliklarini bildirib, 
oqimni to’sish atrofni suv bosishi, botqoqlanish va hosildor 
yerlarni dashtga aylanishiga olib keladi, degan fikrni bildiradi. 
Tabiat o’zi yaratgan daryolarning boshlanishi, quyilishi va 
oqishiga yetarli darajada e‘tibor berib, inson aralashuviga hojat 
qolmagan deb hisoblanadi. 
Tatsit o’z fikrini: senat a‘zolari taklifi yoki ishning 
qiyinligini hisobga olinganda ham Gneem Pizon fikri, ya‘ni 
hammasini tabiiy holicha qoldirgan ma‘qul deb yakunlaydi. Tatsit 
tomonidan yozilgan voqealar bizga oshkora ekologik ekspertizani 
eslatmaydimi? 
To’rtinchi qonunni muallif B.Kommoner quyidagicha 
izohlaydi: global ekotizim bir butunlikni namoyon qilib, hech 
narsa yutilmaydi yoki yo’qotilmaydi va umumiy yaxshilash 
ob‘ekti bo’lib hisoblanmaydi; inson mehnati bilan olingan barcha 
3 
38 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib