«edige» DÁstaninda frazalogizimlerdiń qollaniliwi joba

Salıppan qulaq bul sózge ,
Áne búginnen baslap,
Joq qıl xanım bizlerge (299)
Mısaldaǵı; ulıwmalıq mánisi «qulaq salıw» degen frazeologiyalıq sóz dizbegi inversiya mánisinde qollanılǵan.
Frazeologiyalıq sóz dizbeginiń usınday xızmeti onıń tildiń ózgeshe bezew stillik baylıǵı ekenliginen derek beredi. Sonıń menen birge, «Edige» dástanında jáne bir mısaldı alıp qaraytuǵın bolsaq:
Arzı aytpaǵa kelgenge,
Ruxsat sorǵan qusaydı-aw,
Xan qabaǵın kóterse,
Oń jaǵındaǵı máhremi,
Basın iyzep jiberse,
Qáne aytıń, degen qusaydı. (299)
Usı qatarlar arqalı qabaǵın kóteriw- frazeologiyalıq sóz dizbegi házirgi ádebiy tilde názer salıw (qaraw) túrinde jumsaladı. al basın iyzew- turaqlı sóz dizbegi bolsa, ruxsat beriw, razılıq bildiriw mánisinde qollanılǵan. Bul frazeologizm házir de usı formada qollanıladı.
Juwmaqlap aytqanda, tildiń marjanı bolǵan frazeologiyalıq sóz dizbekleri kórkem shıǵarmalarında, dástanlarda ózinıń stillik jaqtan olardı kórkemlep hám pikirdi tıyanaqlı hám tásirli etip beriwde úlken xizmet atqaradı.
«EDIGE» DASTANÍNÍNDA FRAZEOLOGIYALÍQ SINONIMLER

Qaraqalpaq eposınıń eń sulıw dúrdanalarınıń biri «Edige» dástanı óziniń mazmunı, poetikalıq gózzallıǵı arqalı házir pútkil dúnyaǵa tanılıp atır. Dástannıń tili qaraqalpaq tili leksikasınıń tariyxın semantikalıq-stillik baylıqların úyreniwde tutar ornı óz aldına. Onda xalıq tiliniń sarqılmas keń múmkinshiliklerin kórkem súwretlewdiń talaplarına sáykes sheber qollana biliwdiń ájayıp úlgileri bar.

Frazeologiyalıq sinonimler basqa sózlerden emotsionallıq-ekspressivlik boyawı menen ózgeshelenedi. Olar basqa sózlerdiń ekvivalenti retinde stillik maqsette qollanıladı.
S.T.Naurızbaeva [1.55.] bir-birine jaqın mánilerdi ańlatatuǵın hám leksika-grammatikalıq dúzilisi, semantikalıq, stilistikalıq boyawları menen ajıralıp turatuǵın birliklerdi sinonim frazeologizmler dep ataydı.
Qaraqalpaq tilinde sinonim sózlerdi arnawlı izertlegen M.Qálenderov óz miynette qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sinonimlerdiń sıpatların da úyrenedi.[2.69.]

Frazeologiyalıq sinonimiya degende birdey mánige iye hár qıylı dúzilmege iye frazeologizmler názerde tutıladı. Tilimizde sinonimler jasalıwı jaǵınan kóp ǵana ishki zańlıqlarǵa iye. Sinonimlerdiń ádewir bólegin frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen jasalǵan sinonimler quraydı. Bunday sinonimler ayrıqshalıǵı jay sózlerge qaraǵanda oǵada ótkir seziledi. Sonlıqtan da tildegi frazeologiyalıq sinonimlerdi izertlewdiń, hár tárepleme úyreniwdiń úlken áhmiyeti bar. Máselen, aytpa degen sóz benen awzıńa bek bol, tisińnen shıǵarma, ashıwlandı degen sóz benen qabaǵı qarıs jabıldı, qabaǵınan qar jabıw degen frazeologizmler óz-ara sinonimler bola aladı. Bul frazeologiyalıq sinonimlerdiń emotsionallıq mánisi jay sózden bolǵan jubaylarına qaraǵanda, mánisi jaǵınan oǵada ótkir, obrazlı ekenligi dawsız. Sonlıqtan da kórkem ádebiyatta frazeologiyalıq sinonimler ayrıqsha orın iyeleydi, sol arqalı jazıwshı aytayın degen pikiriniń kórkemligine, obrazlılıǵına erise aladı.

Frazeologizmler jeke sózdiń ekvivalenti bolsın, meyli bular ózli -ózi sinonim bolıp jumsalıp, barlıq jaǵdaylarda da ayrıqsha kórkemlilik máni payda etip otıradı. Sonlıqtan bular barlıq stillerde teńdey qollanıla bermeydi. Olardıń hár biri ózine ılayıq belgili orın tańlaydı. [3.198.]
Tilshi ilimpazlar frazeologizmlerde sinonimiyanı belgilewde túrli usıllardı kórsetedi. Máselen, A.İ.Molotkov frazeologiyalıq sinonimlerdiń ózine tán tórt túrli sıpatın ajıratıp kórsetedi:
1.Mánilerdiń birdeyligi, usaslıǵı;
2.Quramında birdey bolǵan komponentlerdiń bolmawı;
3.Leksika-grammatikalıq tárepten usaslıǵı, jaqınlıǵı;
4.Komponentlerdiń óz-ara bir-biri menen almastırıw imkaniyatınıń joqlıǵı.[4.184.]
M. M. Kopılenko hám Z. D. Popova frazeologiyalıq sinonimiyanıń quramındaǵı leksemalarına qaray parıqlanıwshı, mánisi jaǵınan jaqın bolǵan, biraq bir yamasa bir neshe semantikalıq belgilerine qaray parıqlanıwshı turaqlı túsinikler sıpatında talqılaydı. [5.34.]
Edige dástandaǵı sinonim frazeologizmlerdiń qollanıw usılına názer awdarsaq, olardıń júdá sheberlik penen jumsalǵanın kóriwimizge boladı. Máselen, tez degen mánini bildiriwshi áne-mine degenshe, aytıp awzın jumǵansha degen frazeologiyalıq sóz dizbeginiń ekinshi bólegi ózgertilip aytıp awzın jumǵansha, esken samal tınǵansha túrinde jumsalǵan:
Aytıp awzın jumǵansha, esken samal tınǵansha,
Men aspannan tilesem,
Jerden berdi qudayım,
Jerden tilegendi kókten berdi. (Edige, 23-bet)
Mına sózdi aytqansha,
Aytıp awzın jumǵansha,
Esken samal tınǵansha,
Bir-birewdi kórgenshe
Satemirdey patsha,
Kemalına keledi. (Edige, 219-bet)
Qaraqalpaq tilinde tez degen mánini bildiretuǵın áne-mine degenshe, háp zamatta, áne-mine degenshe, saqal sıypaǵansha, mushtan burın, bir degende, kirpik qaqqansha, qas qaǵımda, bir judırıq siltegenshe, sıyaqlı frazeologiyalıq sinonimlerdi ushıratamız.

Bul tez mánisin bildiriwshi frazeologizmler tilde júdá kóp frazeologiyalıq sinonimlerge iye. Lekin, olar bir mánini ańlatqan menen olardıń qollanılıw orınlarında ózgeshelikleri bar. Yaǵnıy, olar tilde óz stillik, mánilik reńklerine iye. Aytılmaqshı bolǵan pikirdi ekinshi bir frazeologiyalıq sóz dizbegi menen beriw múmkin emes (sinonim bolǵan jaǵdayda da). Mısalı: kózdi ashıp jumǵansha degen frazeologiyalıq sóz dizbegi menen áne-mine degenshe degen frazeologiyalıq sóz dizbeginiń mánileri tez degen mánini bildirgen menen olar arasında sál bolsa da ayırmashılıq bar. Yaǵnıy, kózdi ashıp jumǵansha degen frazeologiyalıq sóz dizbegi júdá tez, shaqqan degen mánini, al áne-mine degenshe frazeologiyalıq sóz dizbegi onıń sál jumsartılǵan kórinisi bolıp, ol oǵada tez degen mánini bildire almaydı. Al qas qaǵımda, qas penen kózdiń arasında degen ráwish mánili frazeologizmler tez degen mánini bildiriw menen birge qosımsha mánilik boyawǵa iye. Yaǵınıy bul frazeologizm qanday da bir aldawshılıq penen islengen hárekettiń tezlik panen iske asqanın bildiredi. Mısalı: Qas qaǵımda ótirik sóyledi, - dep ayta alamız. Al, áne-mine degenshe ótirik sóyledi. Yamasa, aytıp awzın jıymay-aq, ótirik sóyledi, dep ayta almaymız. Demek, hár qanday frazeologizm bir mánini bildirgeni menen olardıń gáp ishinde óz qollanılıw orınları, óziniń jeke mánilik reńkleri boladı.
Dástanda frazeologizmlerdiń jeke sóz túrindegi sinonimleri menen de qatara jumsalıwların da kóriwimizge boladı:
Mınaw atqan oǵıńnan,
Qaltırap qattı qorqaman,
Quyqa túgimdi juwlattı,
Atqan seniń oqlarıń,
Júreklerimdi suwlattı. (Edige, 192-bet)
Táwekel batır jol tarttı,
Kóshken súriwdi alıp,
Bagda gúlleri shayqalıp,
Hár túrli maqset oylanıp,
Jolǵa tústi, jónedi
Qattı qorqıw mánisin beretugın júreklerimdi suwlattı frazeologizmi onıń sinonimii qorqaman degen dara sóz benen qatara jumsalǵan. Dástanda qorqıw degen mánini beretuǵın bunnan baqa da frazeologiyalıq sinonimlerdi kóriwimizge boladı:
Esitip onı Edige,
Zárre janı qalmadı,
Dáwge qarap sóyledi. (Edige, 190-bet)
İzdi kórip Edige,
Júregi qatań suwladı,
Tóbe shashı tik turıp,
Quyqaları juwladı. (Edige, 177-bet)
Atqan seniń oqlarıń,
Júreklerimdi suwlattı. (Edige, 192-bet)
Leksikalıq birlikler arasında sinonimlik qatarlar qanday áhmiyetke iye bolsa, frazeologiyalıq sinonimler de pikirdi obrazlı etip beriwde áhmiyeti júdá úlken.
Frazeologiyalıq sinonimlerdi shıǵarmanıń stillik talaplarına say orınlı paydalanıw onıń mazmunına, ideyasına, pútkil kompozitsiyasına unamlı tásir jasaydı, kórkem ádebiyattıń birinshi elementi bolǵan tildiń estetikalıq kúshin arttırıwǵa sebepshi boladı.