«edige» DÁstaninda frazalogizimlerdiń qollaniliwi joba

«EDIGE» DÁSTANINDA FRAZALOGIZIMLERDIŃ QOLLANILIWI
Joba:

1. 
   FRAZALOGIYALIQ SÓZLERDIŃ IZERTLENIWI HÁM DÁSTANLARDA QOLLANILIW
   

2. 
   «EDIGE» DASTANÍNÍNDA FRAZEOLOGIYALÍQ SINONIMLER
   

«EDIGE» DÁSTANINDA FRAZALOGIZIMLERDIŃ QOLLANILIWI

Házirgi kúnde kórkem shıǵarma tili Sh.Abdinazimov, G.Qarlıbaeva, G.Allambergenova hám t.b qaraqalpaq tilshi izertlewshiler tárepinen úyrenilip kelmekte. Al, qaraqalpaq tilindegi frazeolagizimler boyınsha eń dáslepki izertlewler XX ásirdıń aqırlarında izertlene basladı onıń eń dáslepki izertlewshileri sıpatında E. Berdimuratov, [1] S. Nawrızbaevanıń, [2] miynetleri, J.Eshbaev [3] hám T.Jumamuratovlardıń [4] dáslepki frazeologiyalıq sózlikleri jarıq kórdi. Sonday-aq, keyingi dáwirde bul taraw boyınsha birqansha ilimpazlar óz miynetlerin dóretti. Sońǵı dáwirde G.Aynazarova,[5] A. Pirniyazova,[6] B.Yusupova, [7] J.Táńirbergenovlardıń[9] arnawlı miynetleri jarıq kórdi.

Hár qanday frazeologiyalıq sóz dizbeklerin de jay sózlerge yamasa sóz dizbeklerine salıstırǵanda emocional-ekspressivlik máni, obrazlılıq kúshli boladı. Sonıń menen birge olardıń birazlarında hár xalıqtıń milliy koloriti de sáwlelenedi. Usınday ózgesheliklerine baylanıslı frazeologizmler stilistikalıq maqsette júdá keń paydalanıladı. Sóylewshi belgili bir pikirdi, mazmundı bildiriw ushın birdey yamasa óz-ara jaqın mánige iye bolǵan leksikalıq til qurallarınıń kereklisin tańlap qollanadı.
Sonday kórkem ádebiyatta qollanılatuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri tereń mánili awıspalı hám obrazlı bolıp keledi. Olar kúndelikli sóylew tájiriybesinde pikirdi tolıq, anıq hám tásirli etip jetkeriwde ayrıqsha xızmet atqaradı. Usı kózqarastan frazeologiyalıq sóz dizbeklerine tildiń qaymaǵı sıpatında baha beriledi. Sonlıqtan, awızeki sóylew stilinde de, jazba stillerdiń túrli tarawlarında da frazeologiyalıq sóz dizbekleri stillik maqsette keńnen paydalanıladı. Frazeologiyalıq sóz dizbeginiń usınday xızmeti onıń tildiń ózgeshe stillik baylıǵı ekenliginen derek beredi. Olar, ásirese, publicistikada hám kórkem ádebiyatta stillik maqsette jiyi paydalanıladı. Sonıń menen birge, olar awızeki xalıq dóretpeleri bolǵan dástanlarda da kóp ushırasadı. Bul maqalada biz «Edige» dástanında frazeologiyalıq sóz dizleriniń jumsalıwında ayırım ózgesheliklerdi aytıp ótpekshiniz. Dástanda kópshılik frazeologizmler házirgi ádebiy tilde usı formada, mánilik jaqtan da ózgermegen túrleri ushırasadı.
Keneges ulı Kenjembay
Dıywanbegi Ernazar
Aǵay menen toǵay biy
Úshewınıń awzı bir.(1;297)
Bul jerdegi «awzı bir» degen sóz dizbeginiń qollanılıw jaǵdayına kewil awdarayıq. Tilindegı awzı bir – frazeologiyalıq sóz dizbegi úsh adamnıń maqsetı niyeti bir degen mánisti ańlatıp tur.
Frazeologiyalıq sóz dizbeginiń usınday xızmeti onıń tildiń ózgeshe stillik baylıǵı ekenliginen derek beredi.Mısalı;
Oyıl menen qıyıldan,
Qarǵalı- Elek boyınnan,
Qubırlı degen qalanıń
Edil-Jayıq boyınan,
Eki tárep xalqınıń arasına qol salıp,
Kenjembay uzaq sóz salıp,
Ol qolınnan kelmedi
Xan teńgesın jiynaǵan
Xanǵa sózın ótkergen.
Mına mısaldaǵı, qol salıp, sózın ótkergen – degen frazeologiyalıq sóz dizbeklerın alıp qaraytuǵın bolsaq, eki mámleketti boysındiriw, olardı basqarıw, al «sózın ótkergen» -degen hámme jerde aytqanıń qıldıra biletuǵın adamǵa aytıladı.
Biraq sóz dizbektıń bari de ańlatqan mánidey tásirlilikke iye emes, sonlıqtan bul pikirde sóylewshiniń tıńlawshıǵa qatnasın, ishki sezimlerin bildiretuǵın jaǵday kemis, jetkiliksiz bolıp qaladı. Máselen: «Edige» dástanında tómendegishe berilgen;
Kóz aldına shıwlasıp ,
Shıwlasqanın kóreseń,
El xalqımnıń ishinde,
Ádil patsha dep edim,
Ádilligi sizlerge,