Education, upbringing and application of innovative technologies in the field of physical education and sport: problems and solutions

Keywords: Salburun, old generation tradition, natonal game, munushkor, taygan (dog for hunter), eagle
Кылым карытып келе жаткан кыргыз эли улуттук каадасалтка, оюндарга ете бай. Тээ алмустактан бери кыргыз эли кааданарк насилге, улуттук оюндардын эрежелерин так аткарууга чоц маани берип келишкен. Санжырачылардын айтымынан нечендеген бYркYттердYн тYрлерY жана аны таптап сала билген мYHYшкерлер жещнде угуп да, окуп да келе жатабыз.

• 
  Ит агытып, куш салып,
  
• 
  Салбуурундап жер чалып
  

Бабалардан калган иш. [Манастан 1.285-б]. Ошондой эле кел кылаасынан чыккан жети акенин бири Мойт аке санжырада айтылгандай ал чоц му^шкер болгон экен. // МYHYшкер сынчы аталып, куш Yндеп, бYркYт салыптыр. Таптаган шумкар бYркYTY, алыптыр калтар тYлкYHY. Ардактап андып тайганы артынан калбай ^^- тYн. Адырлуу тоону аралап, мингени болуп казанат. Колуна бYркYт кондуруп, Мойт аке жYрген салабат.// [А.Иманов “Мойт аке,Сарт аке,Тилекмат чечен” 35-б.] Акеш ИмановдунизилдеесYнде “Мойт акенин сез болуп жаткан бYркYTY акыйкат кыраан экен: алдынан кандай илбээсин чыкса да,томогосун алып агытканда эч айныбастан алчу экен Аны жыйырма жылдан ашык асырай жYрген соц кезY кербей канат-куиругу тYШYп калганда, тоого алып барып, жаныбарымды эркиндикке чыгарайын, карыса да тукум керYп калсын деп, боосун чечип коё бериптир”[36-б.] Сез улай “Салбуурун” сезYне тYШYЦДYрме бере кетсек, К. Юдахиндин “ТYШYндYрме сездYГY” боюнча “Жоокердик мYнездегY ацчылыктын тYPY” деп чечмеленет. Илгерки мунYшкерлер кандай KaOTerrYY болушкан. БYркYттY узак жылдар бою кармаштын 03yhyh эле сыры канча дейсиз. БYГYн с0з кыла турган улуттук оюндун бир тYPY, кыргыздын ацчылык 0H0py “Салбуурун”, илгерки ата-бабаларыбыз жашап 0тк0н доордон берки экенин “Манастын”, “Жети аке” жашаган учурдан улам келе жатканын баамдап олтурабыз. Убагында адамдарды суктандырып, эртец унутулуп калчу окуялар бар. Ошол убактагыурунттуу окуялар дейбизби же “Салбуурун” сыяктуу улуттук оюндарыбыз унутта калып кайра жанданган сымал турмушубузда учурабай койбойт. Ушундай баалуулуктарды адабиятка келген ар бир кыргыз акын- жазуучусу чыгармаларында жеткиликтYY чагылдырып келишкен. Мындай баалуулуктарды чыгармаларында жазып, келгенинин 03Y эле окурмандардын жYр0к тYH0ГYH0н орун алганынан уламбы “ Салбуурун” улуттук оюну азыркы убакта 0з ордун таап турган мезгил. Биз 6y^h с0з кыла турчу “ Салбуурун” оюнун кыргыз элине белгилYY жазуучу Асан Жакшылыков да 0з чыгармасы “Макмал т0р” поэмасында с0з кылган. Поэма кыргыз элинин к0л жергесиндеги илгерки турмушун, табият менен болгон окуяларын баяндайт. //Ыйык жол: алмустактан бизге калган,асманга, чексиздикке багыт алган.Кармашып, ак кар, к0к муз этегинен тоолуктар бийиктерде бYркYт салган, к0ндYPYп алгыр кушту жетегине бабалар К0кгун кYЧYн сезди беле? Сезилип 0рн0к болоор терец жагы,- с0з кылам илгерки бир окуяны// Акын кыргыз элинин жашоо -турмушун, асманга тик багыт алган улуу тоолорго байланыштырат. К0чм0н кыргыз элинин бийиктикке, к0кк0 умтулусун акын ыйык баалайт. Ал асман ж0нунд0 с0з кылуу менен бирге эле, Кудайды айтып жатканы белгилYY. Кудай кыргыз элинин бешенесине берген кырка тоолордун этегине тайган агытып, жайдыр- кыштыр бYркYт салып келген, ошол учурдагы кыргыз тууралуу ойлорунун жыйындысы. “Илгерки бир окуянын 0рн0к болоор терец жагын” баяндап берээрдин алдында автор мYHYшк0рлYк 0Н0рдун бийиктикке умтуулунун бир белгиси катары бергенин баамдайбыз. “Макмал т0рд0” нукура кыргыз жериндеги жашап жаткан элдин турмушун, адам сапаттары, табият к0рYНYшт0рY, адамдын тагдырына берилген кыйынчылыктарды тайманбастан жецYY, салт-санаа, адам-табият, адам-жаныбар байланыштары жеткиликтYY берилген. Адабиятчылардын ата-бабалардын нускалуу кептерин окурманга жеткирYYCYНYн 03Y кыргыздын байыркы салтын туюнтат. Улуу с0здун кумары окурманды кумарлантып ышкысын козгойт. Бул улуу баян кийинки муунга C03CYЗ 0рн0к болот. Чыгарманын башкы каарманы Олжобай аттуу каармандын б0т0н жерде тентип жYPYп, к0л жергесине кайтып келет. Ал жерде азап -тозокту к0п к0рYп такшалган каарман 0з элине эмгекчилдиги, кичи пейилдиги к03Y жетиктиги менен элдин колдоосуна ээ болот. Элди тез арада жакшынукка буруп, жан багыштын айласын “ Салбуурунга” бурат. Поэманын ажары Макмал т0рг0 болгон салбуурун менен ачылат, негизги мааниси ошол окуядан улам ачылат.// ЭлYY атчан союшуна бээден алып, б0ЛYНYп, беш топ болуп, ууга барып,тайгандар тYлкY тиштеп булац эткен, тапталган бYркYт к0кт0 канат жайып, айтылуу Макмал Т0рг0 алар жеткен. Айлана- к0рг0н адам танат эстен:- кYн тийсе миц тYрл0НYп шаркыратма т0м0нг0 кулап турат туу бийиктен. Шацкаят шаа жетпеген жалама аска, кYYлД0п суу жанчылып тийсе ташка//.[3.227-б]. “Салбурунга баруу”б0ЛYMYнд0 мыкты децгээлде чагылдырып берген. Элинин жоголуп бараткан бардык керунуштеру, айталы тайган менен буркуттун тYрлeрYн керсетет. // Элуу атчан союшуна бээден алып, белунуп, беш топ болуп, ууга барып, тайгандар тулку тиштеп булан, эткен, тапталган буркут кекте канат жайып, айтылуу Макмал Терге алар жеткен.// жогоруда айтылган мисалдардан улам тоолуктар салбуурунга чыгууда езунун шааниси менен топ-топ болуп колдоруна буркуттерун кондурушуп,тайгандарын ээрчитишип куз мезгилинде “Макмал тер” деген жерге келишет. Автор бул жердин табиятын, шаркырап аккан суусунан баштап, суур, эчки - теке, кулжа-аркар ецдуу жаныбарларын чон чеберчилик менен суреттейт. А тугул, // Бул тердун сак жаралган сагызганы, келаткан элди керуп алыстагы тактады, жандай учуп, эсеп кылып, “сак бол!” деп жаны калбай табыштады.// булардын туюмундасалбуурунга келген адамдардан эбак кабардар экени элестуу керсетулет. Бирок ал кезде кыргыздар табият менен таттуу мамиледе болушуп, жаратылышка ашыкча залал келтиришкен эмес.Телдей тургандарына жана улактарга кол салышкан эмес. Акындын урпактарга айтайын деген идеясы мына ушунда десек болот. Азыркыдай табиятка залал келтирбей “салбуурунду” езунун эрежелери менен аздектесек бул спорттук енердун анчылык туру азыркы жана келечек муундун нукуралуулук тарбиясы десек болчудай. Эми чыгарманын езегунен кеп кылсак;
“Жайбаракат еруун болуп” “чон етекке жата конуп”, “дуйне капар, от жагып, казан аскан” салбуурунчулар анчылыктан кайтып келишкендеги сез канчадан бери колго тийбей жаткан калтар женунде болот. Акыры топ-топ болуп журген мунушкерлер акыры биригишип ууга чыгышат.
Такалап, учтарабы туюк жарга,

• 
  Куу калтар уялаптыр караганга.
  
• 
  Зоокада жолу жатат бычак миздуу,
  
• 
  Аны да кайгыпетет шаркыратма.
  
• 
  Кылт этсен, бутун тайса кунун бутту,
  
• 
  Карасан баш айланат темен, тикти,
  
• 
  Дегеле жетээр эмес амал- арга
  
• 
  Тим эле турса алат ушту.
  
• 
  Кепчулук таппай койду эч бир айла,
  
• 
  Бу калтар кантип еткен туюк жарга? [3.228-б.]
  

Калтар артынан канча мунушкерду андытып,эн алды Акбай карынын Жезбилеги, Кумарланы баш болгон тайгандар, андан кийин Кара- баш, Омой - Соргок, Чатак- Сары, Карга -Жун, Жамбоз, Молор куш, Келтебоз, Бака-Баш, Муз- Мурут ецдуу ар кимдин кастарлап баккан буркуттеру канчалык аракет кылса да, калтарды ала албай елгену елуп, биринин да азуусуна илинбейт. Акыркы Y^мYт Олжобайдын Аккезунде эле. Анын томогосун алып учургандан бир аз етпей калтардын артына тушпестен асманды бет алып, салбурунчуларды тан калдырат. “ А калтар ташка чыгып, кош аяктап, асмандан буркутту издеп турат карап.”
Аккез кайрадан пайда болуп, асманды кездей кетеруп калтарды кездеп тап берет. Кун кечтеп калган кезде калтардын кезу кербей калганда алып тынат. “таштады Олжобайга шыбаа кылып”

• 
  Карачы, канча 6ypkyt, тайган eлдY,
  
• 
  сабырсыз кeргYЛYктY 03Y керду,
  
• 
  асманга атып чыгып Аккез 6ypkyt
  
• 
  кармашпай каршылашка- кенул 6елдY,
  
• 
  шыйкыны азгырыктын кетти уркуп,
  
• 
  негизги сабырдуулук жанга тYркYк [3.232-23366.]
  

Асан Жакшылыков жогорку оюн сабырдуулук деген мыкты сапаттын YлгYCYн адам баласы аркылуу эмес, куштун мисалында берип, сапаттардын кайсынысы бийик, натыйжалуу экендигин эн кызык фактылар менен окурманга CYреттейт. Акын езYHYн “Салбуурун” женYндегY билгендерин, ошондой эле элинин салт, ырым-жерелгелерYн кайдыгер карабастан, тескерисинче колдон келишинче изилдеп, чогултуп азыркы убакка чейин элге берип келе жатат. Ал эми “Кечмендер оюнундагы” “Салбуурундун” орду байыркы элдин маданияты улуттук спорттук-анчылык xypy катары азыркы шартка ылайыкталып оюн-зооктор еткерYЛYп келе жатат. Биз бул макалабызды кыргыз элинин илгертеден келе жаткан “Салбуурун” оюнун жана эрежелерин 6y^^y муун да, унутпай эстерине бекем тутуп, кийинки урпактарга узатса деген ниет менен жыйынтыктайбыз.
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР

1. 
   Сагынбай Орозбаковдун варианты “ Манас эпосу” [285-б]. Кыргызстан Ф.1980-ж
   
2. 
   Иманов. А. “Мойт аке,Сарт аке, Тилекмат чечен”[ 35-б.] Каракол:. 2009-ж.
   
3. 
   Жакшылыков А. Тандалмалар I том.[3.232-233бб.] Б:.1999ж.
   

ОЦЕНКА УРОВНЯ ТРЕВОЖНОСТИ КАК СРЕДСТВО ПРОГНОЗИРОВАНИЯ
УСПЕШНОСТИ СОРЕВНОВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ У
СПОРТСМЕНОВ-ТХЭКВОНДИСТОВ