Education, upbringing and application of innovative technologies in the field of physical education and sport: problems and solutions

L 3- qoida. Har bir shaklning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda monologik nutqni o‘rgatish.
LI 4- qoida. Har bir shaklning xususiyatlarini hisobga olgan holda ovoz chiqarib va ovozsiz o‘qishni o‘rgatish.
L 5- qoida. Nutq birliklarida til tomonlarini o‘zlashtirish.
L 6- qoida. Yozishni o‘rgatishda yarim shriftdan foydalanish.
Barchamizga ma’lumki, maktabda har qanday fanni, shu jumladan chet tilini o‘qitish negizida umumiy didaktik tamoyillar mavjud. Bunday tamoyillar: ilmiy xarakter, mavjudlik, o‘qitishda taqdimot, jamoaviy ish sharoitida individual yondashuv va boshqalardir.
Maxsus va umumiy didaktik tamoyillar maktabda chet tilini o‘qitishni tavsiflashi kerak bo‘lgan tipik, asosiy, muhim jihatlarni ifodalaydi. Izlanishlarimiz shuni ko‘rsatatdiki, o‘qitish tamoyillarining harakatini tushunish va qoidalardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanish o‘qituvchiga o‘qitishni samarali amalga oshirishga imkon beradi.
Ta’lim - bu o‘quvchilarni turli faoliyatga jalb qilish orqali amalga oshiriladigan faol jarayon bo‘lib, o‘quvchini ta’lim olishning faol ishtirokchisiga aylantiradi. Ushbu ikki tomonlama jarayonda har bir qism tomonidan bajariladigan asosiy funktsiyalarni ajratish mumkin. O‘qituvchi tashkiliy, o‘quv va nazorat funktsiyalarini bajaradi.
Z.V. Kornayevaning izohiga ko‘ra “O‘quvchining vazifalari o‘quv materiali bilan tanishish, til ko‘nikmalari va nutq ko‘nikmalarini shakllantirish uchun zarur bo‘lgan mashg‘ulotlar, kommunikativ muammolarni hal qilishda o‘rganilayotgan tilni qo‘llashdan iborat”.
Biz o‘quvchi tomonidan bajariladigan uchta asosiy funktsiyani ajratamiz va o‘qituvchi o‘quvchining ta’limotini tashkil etish va boshqarish jarayoniga ahamiyat qaratib o‘tamiz. Keyin asosiy usullarga tanishish, o‘qitish va qo‘llashni kiritish kerak. Har bir asosiy usullarda bo‘lgani kabi, tuzatish va baholashni o‘z ichiga olgan nazorat hamroh bo‘ladi.
O‘quv materialining “qismi” bilan tanishishni tashkil etish quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
Birinchidan, I.L.Bim belgilarini ko‘rsatish, bu displey o‘quvchilarning hissiy idrokiga qaratilgan - akustik, vizual va motorli. O‘qituvchi namoyishga ba’zi tushuntirishlar bilan hamroh bo‘lishi mumkin;
Ikkinchidan, o‘qituvchi o‘quvchini mulohaza qilishga undaydigan turli xil taqdimot vositalarini jalb qilishi mumkin.
O‘qitish tufayli o‘quvchi xotirasi yangi til birliklari bilan boyidi va ulardan foydalanishda avtomatizm rivojlanadi. Yangi lug‘atni qo‘llashda o‘qituvchining tashkiliy funktsiyasi eng aniq namoyon bo‘ladi. U nutq harakatining normal borishi uchun qulay shart-sharoitlarni, xayrixoh muhitni yaratishi kerak. U shunday shart-sharoitlarni yaratishi kerakki, bunda har bir o‘quvchi guruh ishida ishtirok etishni xohlaydi, bunda bolalar matn mazmuni va ma’nosini tushunishga intilar ekan, ular xato qilishdan qo‘rqmaydi. Yangi lug‘atni qo‘llashda nutq ko‘nikmalarini shakllantirish nazorat qilinadi, o‘quvchi ularning har biridan amaliy maqsadlarda qanday foydalanishi aniqlanadi.
Tadqiqimiz davomida ko‘rib chiqilgan usullar o‘qituvchi va o‘quvchilar hamkorligidagi pedagogik jarayonning mohiyatini aks ettiradi. Ushbu usullar maktabda chet tilini o‘qitishda qo‘llaniladi, fanning o‘ziga xosligi ochiq va amaliy, o‘quv va rivojlantiruvchi maqsadlarga erishishga qaratilgan.
Ko‘rib chiqilgan usullarning har biri o‘quvchilarni o‘qitishni tashkil etishda o‘qituvchi tomonidan qo‘llaniladigan usullar tizimida amalga oshiriladi hamda, sezgi organlari tomonidan idrok bilan bog‘liq bo‘lgan aniq maqsadlar to‘plamini hal qilish orqali amalga oshiriladi. Mashhur tilshunos H.D.Brownning ta’rifiga ko‘ra “usullar o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro harakatining tarkibiy-funktsional qismlaridir. Ammo usul asosiy, hukmronlik qiluvchi faoliyat rejimini nomlasa, shakllangan nutq faoliyatining mohiyatini tashkil etuvchi aniq harakat bilan bog‘lanadi” .
Bizning fikrimizcha, o‘quvchi nafaqat nutq birligini takrorlashi, balki o‘zining “nutq mahsulotini” yaratishi kerak, ya’ni til birliklaridan foydalanib, o‘zi oldida turgan kommunikativ muammoga bog‘liq holda gap tuza oladi.
Chet tilini o‘qitishning samarali texnologiyalari sifatida konstruktiv ta’lim strategiyalaridan foydalanishni keltirishimiz mumkin. Konstruktivistik ta’limdan foydalanishning asosiy maqsadlaridan biri talabalarga o‘z ta’lim tajribalari uchun tashabbus ko‘rsatishga o‘rgatish orqali qanday o‘zlashtirishni o‘rgatishdan iborat .

• 
  Tadqiqot metodologiyasi (Research methodology)
  

D. H. Jonassen fikriga ko‘ra, konstruktivistik sinfning xususiyatlari quyidagilardan
iborat:

• 
  Talabalar faol ishtirok etadilar
  
• 
  Atrof-muhit demokratik
  
• 
  Faoliyat interaktiv va talabalarga qaratilgan
  
• 
  O‘qituvchi o‘quvchilarni mas'uliyatli va avtonom bo‘lishga undaydigan o‘rganish jarayonini osonlashtiradi
  

Bundan tashqari, konstruktivistik sinfda talabalar asosan guruhlarda ishlaydi hamda, o‘rganish va bilim interaktiv, dinamikdir. “Ijtimoiy va kommunikativ qobiliyatlarga, shuningdek, hamkorlik va fikr almashishga katta e'tibor qaratiladi”. Bu esa o‘quvchilarning birinchi navbatda yakka o‘zi ishlayotgan, o‘rganishga takrorlash orqali erishiladigan, fanlarga qat’iy rioya qilingan va darslik asosida o‘qitiladigan an’anaviy sinfga ziddir. Konstruktivistik sinflarda rag‘batlantiriladigan ba’zi tadbirlar quyidagilardir:

• 
  Tajriba: talabalar individual ravishda tajriba o‘tkazadilar, so‘ngra natijalarni muhokama qilish uchun sinf sifatida yig‘iladilar.
  
• 
  Tadqiqot loyihalari: talabalar mavzuni o‘rganishadi va o‘z xulosalarini sinfga taqdim etishlari mumkin.
  
• 
  Ochiq havoda sayohatlar. Bu talabalarga sinfda muhokama qilingan tushunchalar va g‘oyalarni real dunyo kontekstida qo‘yish imkonini beradi. Ochiq havoda sayohatlar ko‘pincha sinf muhokamalari bilan davom etadi.
  
• 
  Filmlar. Ular vizual kontekstni ta’minlaydi va shu bilan o‘rganish tajribasiga boshqa ma’noni olib keladi.
  
• 
  Sinf muhokamalari. Ushbu usul yuqorida tavsiflangan barcha usullarda qo‘llaniladi. Bu konstruktivistik ta’lim usullarining eng muhim farqlaridan biridir.
  

O‘qituvchilaming roli: Konstruktivistik sinfda o‘qituvchining roli muhokamani rag‘batlantirish va osonlashtirishdir. Demak, o‘qituvchining asosiy e’tibori o‘quvchilarga mavzu bo‘yicha o‘z xulosalarini shakllantirishga olib keladigan savollar berish orqali ularga yo‘l ko‘rsatishga qaratilishi kerak.

• 
  Tahlil va natijalar (Analysis and results)
  

Devid Jonassen konstruktiv ta’lim muhitida talabalarni qo‘llab-quvvatlash uchun fasilitatorlarning uchta asosiy rolini aniqladi:

• 
  Modellashtirish
  
• 
  Murabbiylik
  
• 
  Supporter
  

CLE-da o‘rganish hal qilinishi kerak bo‘lgan muammo bilan boshqariladi; talabalar muammoni hal qilish uchun mazmun va nazariyani o‘rganadilar. Bu an'anaviy ob'ektiv ta’limotdan farq qiladi, bu erda nazariya birinchi bo‘lib taqdim etiladi va muammolar keyinchalik nazariya amaliyotida qo‘llaniladi.
“Talabalaming oldingi tajribasiga qarab, qo‘nab-quvvatlash uchun tegishli holatlar va “supporter” zarur bo‘lishi mumkin. O‘qituvchilar, shuningdek, vazifalar uchun haqiqiy kontekstni, shuningdek, axborot resurslarini, kognitiv vositalarni va hamkorlik vositalarini taqdim etishlari kerak” .
An'anaga ko‘ra, sinflarda baholash testlarga asoslanadi. Ushbu uslubda talaba to‘g‘ri javoblarni ishlab chiqishi muhimdir. Biroq, konstruktiv ta’limda bilim olish jarayoni muhim deb qaraladi. Shunday qilib, baholash faqat testlar asosida emas, balki o‘quvchini kuzatish, o‘quvchining ishi va o‘quvchining nuqtai nazariga ham asoslanadi.
Ba’zi baholash strategiyalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  Og‘zaki muhokamalar. O‘qituvchi talabalarga “focus” savolini taqdim etadi va mavzu bo‘yicha ochiq muhokamaga imkon beradi.
  
• 
  KWL (H) jadvali (biz nima bilamiz, nimani bilmoqchimiz, nimani o‘rgandik, qanday bilamiz). Bu usul ma’lum bir mavzu bo‘yicha butun o‘quv jarayonida qo‘llanilishi mumkin, lekin ayni paytda yaxshi baholash usuli hisoblanadi, chunki u o‘qituvchiga o‘qish davomida talabaning muvaffaqiyatini ko‘rsatadi .
  
• 
  Aql xaritasi. Ushbu mashg‘ulotda talabalar mavzuga oid tushunchalar va g‘oyalarni o‘zlashtirish.
  
• 
  Amaliy faoliyat. Bular o‘quvchilarni o‘z muhitini yoki ma’lum bir o‘quv vositasini boshqarishga undaydi. O‘qituvchilar muayyan material bilan talabalaming muvaffaqiyatini baholash uchun nazorat ro‘yxati va kuzatishdan foydalanishlari mumkin.
  
• 
  Oldindan sinov. Bu o‘qituvchiga talabalaming yangi mavzuga qanday bilim keltirishini aniqlash imkonini beradi va shu bilan o‘quv kursini boshqarishda yordam beradi.
  
• 
  Jigsaw va RAFT faoliyati.
  

- Xulosa va takliflar ( Conclusion/ Recommendation)
“Chet tillarini o‘rgatishning kommunikativ yondashuvi” - kommunikativ tillarni o‘rgatish (CLT) yoki “kommunikativ yondashuv” deb ham ataladi. CLT tilni chinakam muloqot orqali o‘rganishga urg‘u beradi .
Kommunikativ ta’lim tilni samarali bilish shunchaki lug‘at va grammatika va talaffuz qoidalarini bilishdan ko‘ra ko‘proq narsani ta’kidlagan sotsiolingvistlarning ishlariga asoslanadi. O‘quvchilar har qanday biznes yoki ijtimoiy kontekstda tildan to‘g‘ri foydalana olishlari kerak.
So‘nggi uch o‘n yillikda nazariyotchilar kommunikativ kompetentsiyaning aniq ta’rifini muhokama qildilar (va muhokama qilishda davom etmoqdalar). Biroq, ular mazmunli muloqot til o‘rganishni qo‘llab-quvvatlaydi va sinfdagi mashg‘ulotlar o‘quvchining ma’lumot, g‘oyalarni yetkazish uchun haqiqiy ehtiyojlariga yo‘naltirilishi kerak degan g‘oyalarga tayanadilar.
Grammatika, talaffuz va lug‘at, albatta, samarali muloqotning zarur qismlaridir. Kommunikativ usul bilan ikkita asosiy yondashuvni olish mumkin. Ba’zi o‘qituvchilar qoidani o‘rgatishni afzal ko‘rishadi, keyin esa amaliyot bilan amal qilishadi.
Kommunikativ yondashuv qat'iy belgilangan o‘qitish amaliyotlari to‘plamidan ko‘ra moslashuvchan usuldir. Buni eng yaxshi umumiy tamoyillar ro‘yxati bilan aniqlash
mumkin. “Kommunikativ tillami o‘qitish” (1991) asarida ekspert Devid Nunan ushbu beshta asosiy xususiyatni sanab o‘tadi:

1. 
   Mavjud tilda o‘zaro ta’sir orqali muloqot qilishni o‘rganishga urg‘u.
   
2. 
   O‘quv vaziyatiga ausentistik matnlarni kiritish.
   
3. 
   O‘quvchilarning diqqatini nafaqat tilga, balki o‘quv jarayonining o‘ziga ham jalb qilish imkoniyatlarini ta’minlash.
   
4. 
   Sinfda o‘rganishga muhim hissa qo‘shuvchi elementlar sifatida o‘quvchining shaxsiy tajribasini oshirish.
   
5. 
   Sinfda til o‘rganishni sinfdan tashqari til faoliyati bilan bog‘lashga urinish .
   

Xulosa o‘rnida ta’kidlashimiz mumkinki, bu xususiyatlardan ko‘rinib turibdiki,
kommunikativ yondashuv har bir o‘quvchining o‘ziga xos individual ehtiyojlari bilan bog‘liq. Tilni sinfga emas, balki dunyoga moslashtirish orqali o‘quvchilar kerakli ko‘nikmalami tez va maqbul tarzda egallashlari mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIY OTLAR

1. 
   Кривобокова И.Я., Лотарева Т.В. Некоторые приемы обучения английскому языку на начальном этапе // Иностранные языки в школе. - 1989. - № 1. - с.22-23; c.52
   
2. 
   Негневицкая Е.И., Никитенко З.Н., Артамонова И.А. Книга для учителя.М., Просвещение, 1997.
   
3. 
   Корнаева З.В. Об отборе коммуникативного минимума для начального этапа обучения в средней школе. // Иностранные языки в школе. - 1989. - № 1. - с.36.
   
4. 
   Бим И.Л., Биболетова М.3. Возможные формы и содержание курсов обучения иностранным языкам в начальной школе. // Иностранные языки в школе. - 2001. - № 2. - с.3.
   
5. 
   Brown, H. D. (2001). Teaching by principles: An attractive approach to language pedagogy. New York: Longman.
   
6. 
   Jonassen, D. H. Constructing learning environments on the web: Engaging students in meaningful learning. EdTech 99: Educational Technology Conference and Exhibition 1999: Thinking Schools, Learning Nation. - 1999 - p.45-46.
   

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ПРИМЕНЕНИЯ ИГРОВЫХ ВИДОВ СПОРТА НА
ЗАНЯТИЯХ ПО ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЕ У КУРСАНТОВ