Eftaliylar davlati va turk xoqonligi
Download 0.71 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbekiston hududidagi ilk orta asr davlatlari eftaliylar davlati va turk xoqonligi (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Faoliyat mazmuni o’qituvchi talaba
- Eftaliylar davlati va turk xoqonligi mavzusini mustahkamlash yuzasidan krossvord yechish
- Istami, Vaxshunvor, Faganish, Qoraxon, Mug’onxon, Toraman, Kangila, Bumin.
- Turk xoqonligi mavzusini mustahkamlash yuzasidan klaster o’tkazish
- O’ZBEKISTON DAVLAT JISMONIY TARBIYA INSTITUTI
- ILK O’RTA ASR DAVLATLARI: EFTALIYLAR DAVLATI VA TURK XOQONLIGI
50
Eftaliylar tarixini yoritishga doir manbalar mualliflari
Xitoy mualliflari Vizantiya va Rim mualliflari
1. Vey Chiye (VII asr) 2. Li Yanshou (VII asr) 3. Sun Yun (VII asr) 4. Syan Tszyan (VII asr) 5. Vey Tsze (VIII asr) 6. Xey Chao (VIII asr) 1. Prokopiy Kesarskiy (VI asr) 2. Agafiy Mirinskiy (VI asr) 3. Prisk Paniyskiy (V asr) 4. Menandr Protektor (VI asr) 5. Zaxariy Ritor (VI asr) 6. Kozma Indikoplava (VI asr) 7. Feofilat Simokatta (VII asr) 8. Feofan Vizantiyskiy (VI asr)
1. Favstos Buzand (IV-V asr) 2. Yegishe Vardapet (VI asr) 3. Lazar Parpetsiy (VI asr) 1. Ananii Shirakatsiy (VI asr) 2. Sebeos (VI asr) 3. Iyeshu Stilit (VI asr)
Varaxamixr (VI asr) Kalxan (VI asr) Prakriti (VI asr) Abu Xanifa ad-Dinavari (IX asr) Abu Ja‟far at- Tabariy (IX asr) Abu Rayxon Beruniy (X asr) Abul Qosim Firdavsiy (XI asr) Mirxond (XV asr)
51
Eftaliy hukmdorlar
1. Vaxshunvor Eftalon (457 yil taxtga o‟tirgan) 2. Faganish (459 yil taxtga o‟tirgan) 3. Toraman (490 yil taxtga o‟tirgan) 4. Mixirakul (515 yil taxtga o‟tirgan)
1. Sog‟d yozuvi – qadimgi oromiy yozuvi asosida shakllangan. 2. Xorazm yozuvi – qadimgi oromiy yozuvi asosida shakllangan. 3. Kxaroshti yozuvi – xind yozuvi asosida shakllangan. 4. Baqtriy yozuvi – asosan Baqtriyada qo‟llangan. 5. Kushon yozuvi – Kushonlar davrida qadimiy baqtriy va yunon yozuvi asosida shakllangan.
1. Zardushtiylik 2. Moniylik 3. Siyovush 4. Anaxita 5. Vaxsh 6. Mitra 7. Buddaviylik 8. Xristianlik 9. Hinduizm 10. Shivaizm
52
Turk xoqonligi mavzusiga doir Amaliy mashg’ulotning texnologik kartasi Bosqichlar vaqti Faoliyat mazmuni o’qituvchi talaba 1 bosqich Kirish (5 daqiqa) 1.1. Mashg‟ulotning tash- kiliy qismini o‟tkazadi. 1.2. Mashg‟ulot mavzusi, unung maqsadi va tuzilishi bilan tanishtiradi. 1.1. Davomat haqida ma‟lumot beradi. 1.2. O‟qituvchini ting- laydi, kerakli materi- allarni tayyorlaydi. 2 bosqich Ma‟ruzalarni tinglash va
tahlil etish (25 daqiqa) 2.1. Talabalarning mavzuga tayyorgarligini va ularning guruh bo‟lib ishlashlarini tashkillashtiradi. 2.2. Mashg‟ulot jarayonida ma‟lumotlarni umumlash- tiradi va xulosa qiladi. 2.1. Ma‟ruza mazmuni bilan tanishtiradi, ma‟- ruza bahslarida ishti- rok etadi. 2.2. Zarur ma‟lumot- larni yozib boradi. 3 bosqich Jadvallar tuzish
(20 daqiqa) 3.1. Turk xoqonligi davlati yuzasidan yuzasidan klaster o‟tkazish.
3.2. Talabalarning yozma ishlarini tekshirish 3.1. Ilk o‟rta asr davlat tuzilmalarini sanab
o‟tadi, jadvallarni to‟l- diradi. 3.2. Jadvallarni izoh- laydi
misollar kel-
tiradi. 3.3. Jadvallarni ko‟chi- rib oladi 4 bosqich Og‟zaki so‟rov
(20 daqiqa) 4.1.
Nazariy materiallar bo‟yicha savollar berish.
4.1. Krossvord yechishda ishtirok etish.
5 bosqich Yakuniy bosqich
(10 daqiqa) 5.1. Mashg‟ulotni yakuniga yetkazadi, talabalarning mustaqil ishlash qobiliyat- larini tahlil etadi. 5.2. Yangi mustaqil ish yuzasidan vazifalar beradi. 4.1. Tinglaydi.
4.2. Vazifalarni yozib oladi.
53
Eftaliylar davlati va turk xoqonligi mavzusini mustahkamlash yuzasidan krossvord yechish Quyida berilgan topshiriqlarni yeching, bo’sh kataklarni gorizontal bo’yicha to’ldiring va ilk o’rta asrlardagi turk xoqonlaridan birining nomini toping. 1. Ilk o‟rta asrlardagi mashhur shaharlardan birining nomi. 2. Hozirgi Qozog‟iston hududiga tegishli bo‟lgan ilk o‟rta asrlardagi shahar nomini toping. 3. Eftaliylar tomonidan bosib olingan
Shimoliy-g‟arbiy Hindistondagi shahar. 4. Eftaliylar davlatidagi poytaxt shaharlardan biri. 5. Afrosiyob xarobasi qaysi shaharda joylashgan. 6. Ilk o‟rta asrlarga oid Toshkentdagi shaharlardan birining nomi.
1. Turk xoqonkigidagi savdo markazlaridan biri. 2. Ilk o‟rta asrlardagi mashhur shahar. 3. Eftaliylar tomonidan bosib
olingan shimoliy-g‟arbiy Hindistondagi shahar. 4. Eftaliylar davlatidagi poytaxt shaharlardan biri. 5. Afrosiyob xarobasi qaysi shaharda joylashgan 6. O‟rta asrlarga oid Toshkent shaharlaridan biri.
54
Eftaliylar davlati va turk xoqonligi mavzusini yelpig’ich uslubi asosida mustahkamlash Quyida keltirilgan hukmdorlar nomini kerakli joylarga qo‟yib chiqing.
55
Turk xoqonligi mavzusini mustahkamlash yuzasidan klaster o’tkazish Yuqoridagi bo‟sh aylanalarni kerakli ma‟lumotlar bilan to‟ldiring.
56
Turk xoqonligi mavzusi yuzasidan test savollari 1. Turk xoqonligining asoschisi kim? A. Bumin
B. Istami C. Ashin
D. Mug‟onxon 2. 551-yilda kim “xoqon” deb e’lon qilinadi? A. Bumin
B. Istami C. Ashin
D. Mug‟onxon 3. Xoqonlikning markazini toping. A. Oltoy
B. Yettisuv C. Sharqiy Turkiston D. Mo‟g‟uliston 4. G’arbiy boshqaruvga kim rahbarlik qilgan? A. Bumin
B. Istami C. Ashin
D. Mug‟onxon 5. Qachon turklar Volga va Ural bo’ylarini egallaydilar? A. 558-yilda
B. 571-yilda C. 560-yilda
D. 559-yilda 6. Turk xoqoni Istemiga kuyov bo’lgan Eron shohini toping. A. Baxrom Cho‟bin C. Xormuzd
D. Qubod 7. Qaysi yili Turk xoqonligi Konstantinopolga imperator Yustin II saroyiga o’z elchilarini yuboradi. A. 558-561-yillarda
B. 571-579-yillarda C. 568-569-yillarda
D. 559-571-yillarda 8. Turk xoqonligida ko’chmanchi chorvador aholi qanday nomlangan? A. Yabg‟u
B. Shod
C. Budun
D. Tudun 9. Yurt hokimlari qanday nomlangan? A. Yabg‟u
B. Shod
C. Budun
D. Tudun 10. Turk xoqonligi qachon ikki qismga ajralib ketadi? A. 579 yilda
B. 603 yilda C. 600 yilda
D. 605 yilda 11. 618-630 yilda hukmronluk qilgan turk xoqonini toping. A. Bumin
B. To‟nyabg‟u C. Ashin
D. Mug‟onxon 57
12. Turk xoqonligning savdo karvoni qachon Xitoyga yetib brogan? A. 579-yilda
B. 603-yilda C. 627-yilda
D. 605-yilda 13. Turk xoqonligida mulkdorlar qanday nomlangan? A. Ozod
B. Kadivar C. Kashovarz
D. G‟uvokor 14. Ilk o’rta asrlarda ibodatxonalar qanday nomlangan? A. Vag‟n
B. Naus
C. Ark
D. Shahriston 15. Ko’k turk yozuvi necha xarfdan iborat? A. 32 harfdan
B. 38 harfdan C. 35 harfdan
D. 30 harfdan 16. Olovxona koxinlari qanday nomlangan? A. Atrabon
B. Azarxur C.Vag‟npat
D. Shomon 17. Moniylik dinining asoschisi bo’lgan tarixiy shaxs Moniy qayerda tug’ilgan? A. Eronda
B. Bobilda C. Suriyada
D. Rimda 18. Qachon turklar va sosoniylar o’rtasida tinchlik sulhi o’rnatilgach chegara hudud etib Amudaryo belgilandi? A. 560-yil
B. 601-yil C. 571-yil
D. 570-yil 19. Qaysi yili turklar eftaliylarni Nasafda mag’lubiyatga uchratdi? A. 565-yili
B. 603-yili C. 578-yili
D. 605-yili 20. Turklarning eftaliylar bilan dastlabki to’qnashuvi qachonbo’lib o’tdi? A. 555-yilda
B. 568-yilda C. 561-yilda
D. 562-yilda 58
MUHIM TARIXIY SANALAR 222-241 – Ardashir Papakanning hukmronlik yillari. 224-yil – Parfiya shohining Artaban V qo‟shinlarini mag‟lub etishi.
III-IV asrlarda eftaliylarning Xitoyda xoa qabilasi nomi bilan ma‟lum bo‟lishi. 309-379-yillar – Shopur II ning hukmronlik yillari. 337-361 yillar – Shopur II va Rim imperatori Konstantin II o‟rtasidagi jang. 357-358-yillar – Shopur II va xioniylar o‟rtasida ittifoqchilik shartnomasining tuzilishi. 360-yil – xunnlarning Volgadan o‟tishlari. 372-yil – Arshakiylarning Balxda xioniylar yordamida forslarni yengishi. 378-yil – Arshakiylar qo‟zg‟olonini eftaliylar tomonidan bosti- rilishi. 383-388-yillar – Shopur I ning hukmronlik yillari 384-yil – Edessani egallashda fors
qo‟shinlari orasida
eftaliylarning paydo bo‟lishi. 387 Arman podsholigining bo‟linib ketishidan so‟ng eftaliylar va forslar o‟rtasida nizoning kelib chiqishi. 388-399-yillar – Varahran IV ning hukmronlik yillari 410-yil – Eftaliylar davlatining O‟rta Osiyoda vujudga kelishining taxminiy sanasi. 420-438-yillar – Varaxran V hukmronligi 421-438 – Eronda Baxrom Go‟rning hukmronlik yillari. G‟arbda Vizantiya va Sharqda eftaliylar bilan to‟xtovsiz janglari. 430-490-yil – Toraman va Kingilaning tangalar zarb ettirishi. 438-457-yillar – Yazdigird II hukmronligi 450-yil – Eftaliylarning Hindistonga yurishlarining boshlanishi. 455-467-yillar – Hindistonda gupta sulolasi Skandaguptaning boshqaruvi. Uning davrida eftaliylarning xujumi to‟xtadi. 455-yil – Eftaliylarning gupta va forslarga qarshi ittifoqi. 456-457-yillar – Eftaliylarning Hindistondan quvilishi va Eronda Pero‟zni qo‟llab quvvatlashlari uchun kirib kelishlari. 456-yil – kidariylarning sosoniylardan qaqshatgich zarbaga uchrashi. 457-yil – eftaliy shohi Vaxshunvorning Gurdjiston, Toxariston, Balx, Badaxshonni qo‟l ostiga birlashtirishi. 59
457-yil – Xormizd va Pero‟z ortasida taxt uchun kurash 459-484-yillar – Pero‟z hukmronligi. 459-484-yillar – Pero‟z I ning hukmronligi. 459-yil – Eftaliylarning Yettisuvdagi arablarga qarshi yurishlari. 460-545-yillar – Ashin urug‟iga mansub Asan va Tuu boshqa urug‟larni o‟zlariga bo‟ysundiradilar va Oltoydagi turkiy qabilalar ittifoqiga asos soladilar 468-yil – Pero‟z I ning eftaliylarga mag‟lub bo‟lishi va uning o‟g‟li Kubodning eftaliylar davlatida asirlikda qolishi. 460 yil- eftaliylarning Gandharani (hozirgi Pokiston hududlari) egallashi. 470-yil – Eftaliylarning jujanlar bosqiniga chek qo‟yishi. 472-yil – Eftaliylar xioniylarni So‟g‟ddan siqib chiqardilar o‟z davlat chegaralarini Kaspiy dengizigacha kengaytirdilar hamda shimoliy- g‟arbiy Hindistonni egalladilar. 479-491-yillar – Vizantiya imperatori Zenon hukmronligi. 479- yil – Pero‟zning eftaliylarga qarshi ikkinchi yurishi 479-yil – eftaliylar tomonidan Sharqiy Turkistonni egallanishi. 482-yil – Pero‟zning eftaliylar tomonidan asirga olinishi va uni katta to‟lov evaziga ozod etilishi. 484-yil – Pero‟z I ning eftaliylar tomonidan jangda qatl etilishi. 488-531-yillar – Eronda Kubodning hukmronligi. 490-yil – eftaliy hukmdor Toromanning taxtga o‟tirishi. 490-500-yillar – eftaliylarning Hindistonga hujumining davom etishi. Jamnatang vodiysi, Rajastxan va Markaziy Hindistonni egallashlari. 490-497-yillar – eftaliylar tomonidan Urumchi shahrining davlat tarkibiga qo‟shib olinishi 490-515-yillar – Toramanning Gupta imperiyasini yengishi. 494-yil – eftaliylar tomonidan hozirgi eronning kattagina qismini egallashlari. 494-496-yillar – eftaliylarning jujanlarni mag‟lub etishlari. 495-yil – eftaliylar janubiy teleutlarni mag‟lub etishlari. 495-yil – eftaliylar tomonidan janubiy teleut qabilalari yerlari bosib olindi. 496-yil – eftaliylar tomonidan shimoliy teleut qabilalari yerlari bosib olindi. 496-yil – eftaliylar shimoliy teleutlarni mag‟lub etishlari. 497-yil – eftaliylar Karashar, Gandxarani egalladilar. 60
497-499-yillar – Eronda Kubodning taxtdan ag‟darilishi va eftaliylar davlatiga qochishi. 500 Toroman Panjob orqali Kaushambi, Varanasi va Magadxaning markaziy qismlariga yurishi. 503-513-yillar – Kubodning eftaliylarga qarshi urush olib borishi. 506-yil – sosoniylarning Vizantiya ustidan g‟alabasi. 510-yil – eftaliylarning Hindistonda mag‟lubiyatga uchrashi. 515-544-yillar – eftaliy shohi Mihirakulning hukmronligi. 516-520-yillar – eftaliy elchilarining Janubiy Xitoyga, Lyan imperiyasiga tashrif buyurishi. 515-yil – Toramanning vafoti. Mixirakula hukmronligi. 516-518-yillar – Jujanlar va eftaliylarning ittifoqi. Vey imperiyasi bilan eftaliylar munosabatining keskinlashuvi. 516-520-yillar – eftaliylarning janubiy Xitoyga Lyan imperiya- siga elchiligi. 518-yil – eftaliylar shohi Mihirakul huzuriga sayyoh Sun Yunning tashrif buiyurishi 526-yil – eftaliy elchilarining Lyan imperiyasiga tashrif buyurishi. 551-774-yillar – Turk xoqonligi tashkil topadi. 526-yil – eftaliylarning Lyanga yangi elchiligi. 528-yil – Mixirakulning Hindistondagi mag‟lubiyati. 530-yil – Eftaliylarni Hindistondan quvib chiqarishda mahalliy hukmdor Dashapurning o‟rni katta bo‟ldi. Aulikar sulolasidan bo‟lgan Yashodxarman eftaliylar ustidan g‟alaba natijasida ikkita minora qurdiradi. 531-579-yillar – Eronda Xusrav I hukmronligi. 540-yil – Mixirakulning vafoti. 546-yil – eftaliylarning g‟arbiy Vey davlatiga elchiligi. 548-yil – turklarning jujanlarga qarshi yurishi. 550-yil – turklarning teleslarga xujumi. 551-yil – Buminning xitoylik malika Chanlega uylanishi. 552-yil – Bumin boshchiligidagi g‟arbiy turk xoqonligining tashkil topishi. 552-553-yillar – turklarning jujanlarni mag‟lub etishi. 553-yil – Buminning Qora Issiq-xon laqabini olgan o‟g‟lining sirli o‟limi. Akasi Mug‟anxonning taxtga o‟tirishi. Qora Issiq-xonning o‟g‟li Shetuning taxtdan chetlashtirilishi. 553-yil – eftaliylarning g‟arbiy Vey imperiyasiga navbatdagi elchilligi. 61
553-yil – Mug‟on-xonning jujanlarni yengishi. 554-555-yillar – Turklarning butun markaziy Qozog‟iston, Yettisuv va Xorazmni egallashlari. 555-yil – Turklarning eftaliylar bilan dastlabki to‟qnashuvi. 558-yil – turklarning Volga bo‟yi va Ural oldini egallashlari. 560-yil – turklarning Eronga yo‟l olgan elchilarini eftaliylar tomonidan talanishi. 562-yil – Vizantiyaliklarning forslar bilan sulhga kelishishi. Bu esa forslarning eftaliylarga qarshi urushiga yangi yo‟l ochdi. 562-yil – Turklarning eftaliylar ustidan birinchi g‟alabasi. 563-yil – Turklarning Konstantinopolga elchiligi. 563-yil – eftaliylarning forslardan mag‟lubiyatga uchrashi. 565-yil – turklar eftaliylarni Nasafda mag‟lubiyatga uchratdi. Shu yili eftaliylar davlatining qulashi bilan baholanadi. 568-569-yillar – turklar o‟sha davrning qudratli davlati- Vizantiya bilan iqtisodiy va savdo-sotiq aloqalarini o‟rnatishi. 569-yil – eftlaiylar davlatining forslar va turklar o‟rtasida bo‟lib olinishi va ikki o‟rtada nizoning kelib chiqishi. 571-yil – turklar va sosoniylar o‟rtasida tinchlik sulhi o‟rnatilgach chegara hudud etib Amudaryo belgilandi. 585-586-yillar – Buxoroda zodagon dehqon va boy savdogarlarga qarshi Abro‟y boshchiligidagi qo‟zg‟olon. 618-907-yillar – Xitoyda Tan sulolasi davrida G‟arbiy turk xoqonligi bilan Xitoy o‟rtasida aloqalar keng yo‟lga qo‟yiladi. 629-645-yillar – Syuan Tszyanning Hindiston budda ibodathona- lari ziyoratiga kelishi. 627-644-yillar – O‟rta Osiyodan Xitoyga 9 marta savdo karvonlarining yuborilishi. 727-yil – Vey Sze hamda Xey Chaoning Shimoliy Hindistonga sayohati
62
Foydalanilgan adabiyotlar
Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‟z qo‟limiz bilan quramiz. T.7. – T.: O‟zbekiston, 1999. Булгаков П.Г. Из арабских источников о Мерве. // Труды ЮТАКЭ. Ашхабад, 1963. Т. XII. С.213-214 Вамбери Г. История Бухары или Трансоксаниис древнейших времен до настоящего. СПб., 1873. С.110 Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. М., 1972. С.50. Илясов Дж. Некоторые замечания к проблеме эфталитов // Transoxiana. История и культура. Сб. статей. Т., 2004. С.117. Karomatov H. O‟zbekistonda moziy e‟tiqodlar tarixi. T.: 2009. Курбанов А. Эфталиты (очерки истории). Санкт-Петербург, 2006. С.28. Маршак Б.И. К вопросу о восточных противниках Ирана в V в. // Страны и народы Востока. 1971. Вып.10. С.62. Медведев Е.М. Очерки истории Индии до XIII века. М.,1990. С.128
Пугаченкова Г.А., Ртвеладзе Э.В. Северная Бактрия – Тохаристан. Т.: 1990. Ртвеладзе Э.В. Великий Шелковый путь: Древность и раннее средневековье. Т., 1999. С. 271. Толстов С.П. Древний Хорезм. М., 1948. С.277. Тревер К.В. Кушаны, хиониты и эфталиты по армянским источникам IV-VII вв. // Советская археология. 1954. Вып. XXI С.144.
Tревер К.В. Эфталитское государство (V-VI вв.) // История народов Узбекистана. Т., 1950. Т.1. С.126. 63
Mundarija 1-mavzu. Eftaliylar davlati Kirish 2-mavzu. Turk xoqonligi Muhim tarixiy sanalar Foydalanilgan adabiyotlar
3
33 58
62
64
Muharrir I.Ahmedov Texnik muharrir M.Sultonov
Bosishga ruxsat etildi 27.07.11. Qog‟oz bichimi 60x84 1/16. Hajmi 4,0 fiz. b.t. 47-11 sonli shartnoma. Adadi 100 nusha. 422-son buyurtma.
O‟zDJTI nashriyot-matbaa bo‟limi, 100052, Toshkent, Oqqo‟rg‟on ko‟ch., 2-uy.
O‟zDJTI bosmaxonasi, 100052, Toshkent, Oqqo‟rg‟on ko‟ch., 2-uy. 65
O’ZBEKISTON DAVLAT JISMONIY TARBIYA INSTITUTI O’ZBEKISTON HUDUDIDAGI ILK O’RTA ASR DAVLATLARI: EFTALIYLAR DAVLATI VA TURK XOQONLIGI TOSHKENT – 2011 66
Download 0.71 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling