Eger ha'reket universal ha'm ken'isliktegi ha'm waqittag'i o'zgeris bolsa
Download 21.97 Kb.
|
$3. Ken'islik ha'm waqit filosofiyalıq kategoriyalar sipatında Bizler ha'reketti materiyanin' ken'islikte ha'm waqittag'i o'zgerisi dep anıqladıq. Biraq ken'islik ha'm waqit degenimiz neni anlatadi? Bul jerde filosof Avreliy Avgustinnin' so'zin keltirip o'tsek boladı: "Mennen waqi degen ne dep soramag'anshelli, men onin' ne ekenligin jaqsı bilemen. Birag mennen sorasa, men ne aytiw kerekligin bilmeymen". Sebebi ken'islik ha'm waqit-en' da'slepki, baslang'ish ha'm a'piwayi tu'sinikler bolip, o'z gezeginde en' a'piwayini aniqlaw quramali protses bolip tabıladı. Mısal ushin, qa'legen adam mazalı ha'm ashshini ko'rsetiwshi a'piway sezimlerdi bir birinen ajirata aladı, biraq so'zler menen olardin' parqin tu'sindiriw mu'mkin emes. Ken'islik ha'm waqit ta sonday. Eger ha'reket universal ha'm ken'isliktegi ha'm waqittag'i o'zgeris bolsa, onda ken'islik ha'm waqittin' o'zleri universallıq bolip, materiyanın basqasha tu'rde o'mir su're almaytug'inlig'in (ken'islik ha'm waqıtsız) ko'rsetedi. Solay etip, ken'islik ha'm waqittin' birinshi aniqlamasın alamız. Ken'islik ha'm waqit materiyanin' o'mir su'riwinin' universallıq formaları bolip tabiladi. Olar ushin uliwma sipatlamalar retinde obektivlilik, absolyutlilik (en' uliwmalıq ha'm za'ru'rlik ma'nisinde), salistırmalılıq (materiyanın konkret qa'siyetlerinen, tu'rlerinen, o'zgesheliklerinen ha'm hallarınan g'a'rezliligi), u'zliksizliktin' (bos ken'isliktin' bolmawi) ha'm u'zilistin' (materiallıq denelerdin' bo'lek jasawi, olardin' ha'r birinin' ken'islik ha'm waqıtlıq shega- ralarg'a iye boliwi) birligi, sheksizlik alıp qaraladı. Eki kategoriya ushin uliwmalıq usında ko'rinedi. Endi olardin' bir birinen parqin ko'rip o'teyik. Qaran'ız: Dirk P. Elektron i vakuum. M... 1956. 100
o'zgertetug'inlig ina iye bolayıq. Ol xaotikaliq bolip ha'm sog'an baylanıslı mu'mkinshilikke iye bolmaydi Bilay aytiwimizg'a boladi: o'tmishke ta'sir etiw mu'mkinshiligi waqittin' a 51 из 141in an'latadı, bul keleshektin' mumkin emesligin ko`rsetedi. Waqt in qubilislardin' izbe-izliginin' mu'mkin Отправить в OneDrive Муратбаев, [03.03.2023 17:25] Ken'islik qubilslardin' birge o'mir su'riw formasin an'latadi. Ken'islikte jaylastw degenimiz bir na'rsenin'ekinshi na'sseden sırta jaylasiwi bolip tabiladı. Qa'legen qubilis basqa qubilistan sirtta jaylasadı Stol ouirg'ıshtan tisqarıda hawanın' bir atomı hawanın' ekinshi atomınan tısqanda jaylasadı, Na'rseler olardin' bir ken'islikte bilg'asiwina qarsilasadı Ken'islikte jaylastw basqa na'rseden tisqarida boliw degendi an'latadı. Ken'islik aralqqa iye ha'm ol u'sh o'lshemli. Sol sebepli qa'legen real na'rse u'sh o'lshemge - uzınliq, biyiklik ha'm enge iye boladi Kenisliktin' u'sh o'lshemli bolrwi du'nyada turaglilıg ha'm ten' salmaqhılıq boliwdin', ulwma na'rselerdin' o'mir su'riwinin sha'rti bohp tabiladı. Qanday da bir materiallıq denenin' yaki ken'isliktegi qanday da bir noqattın' jag'dayın anqlaw ushin u'sh o'lshemge sa'ykes u'sh sandi alwimiz tiyis. Ko'lemnin' o'Ishemleri materialliq dene jaylasqan ken'islikti o'lshew ushin xizmet etedi, al ken'isliktegi noqattın' jag'dayı koordinatalar sisteması- u'sh o'z ara perpendekulyar sızıqlar ja'rdeminde anqlanadi. U'sh o'lshemli ken'isliky onin' ha'r bir noqati argalı u'sh o'z ara perpendekulyar tuwni sizıqlar jurgiziwge boladi, ha'm sol sebepli, qa'legen materiallıq obekt u'sh o'lsher ken'islikte jasaydi, ha'm sog'an tiykarlang'an halda qozg'alısta boladı. Solay etip, tek g'ana u'sh o'lshemli ken'islikte planetaliq sistemalardın o'mirdin', sanalı adamnın' payda bolrwi mu'mkin Ken'islik qaytalanadı. Bul degen so'z, aldın'g'1 onng'a qaytrwg'a bolatug'indi an'latadi. Mısal ushın, men lektsiya oqip atınıp, auditoriyada stoldan taxtag'a shekem ha'm qaytadan stolg'a qaray ha'reket ete alaman Biraq, anıg'ıraq aytsaq, ken'isliktin' da'slepki noqatina qayta almaymız. Men stoldan taxtag'a shekem qozg'alg'anımda, planeta o'zinin' ko'sheri do'gereginde qandayda bir mu'yeshke aylandi, sekundına otız km tezlik penen Quyash do'gereginde orbita arqalı qanday da bir aralıqqa qozg'aldi, ol o'z gezeginde o'zinin' ko'sheri do'gereginde galaktikanın' orayı do'gereginde sekundina eki ju'z on jeti km tezlik penen ha'reketke keldi. Sol ushında du'nyalıq ken'isliktin' aldin'g'ı noqatına qayup barıw mu'mkinshiligine iye emespiz. Bul oydı to'mendegishe beriwimizge boladı: ken'islik sahıstırmalı tu'rde qaytalanadi, biraq absolyut ma'nide qaytalanbaydı Waqt bir qubilıslardın' ekinshi qubılslardın" janında o'zgeriw formast bolip tabiladi. Waqutta o'mir su'riw bir na'rsenin' basqa na'rsenin qasında qaytalanbaytug'ın izbe-izlik formasında jaylasıwın an'latadı Ken'islik, joqanıda aytqanımızdry, salıstırmalı ma'nide qaytalannwshıliqqa iye. Waqit salstırmalı da, absolyut ma'nilerde de qaytalanbaydı. Waqittın qaytalanbawı du'nyada xaos emes, al nızamhıqlardın' ha'm ta'rtiptin' jasawinın sha'rti bolıp tabıladı. Haqıyqatında da, ko'z aldımızg'a keltireyik, o'tmishke baratug'ın ha'm ol jerde qanday da bir is-ha'reketlerdi islewge, bul ha'reketlerdin' keleshekti Муратбаев, [03.03.2023 17:26] Ken'islikha'm waqıtuın qa'siyetlerinin' bir tekli bolrw printsipine tiykarlana otrip dara salıstırmalilıq teoriya bul qa'siyetlerdin' materiallıq obektlerdin ha'reketi ha'm bo'listiriliwi menen obektiv baylanısların ashıp ko'rsetkeni joq. A.Eynshteynnin' ulrwma salıstırmalı teoriyasında bul shekleniwshilik saplastıriladı ha'm ken'islik-waquttın' qa'siyetlerinin' materiallıq massalardmn' ha'reketinen ha'm kontsentratsiyasınan tikkeley g'a'rezliligi moyinlanadı. Hazirgi zaman ilimi ken'isliktin' evklidlik qa'siyetlerinen shetlewi (bul ken'isliktin' "iymekliginde" ko'rinedi), waqittın' ritminin ozgeriwi materiallıq massalar ha'm tartilw maydanlanı menen anıqlanadi. U'lken materialliq massalar ha'm ku'shli tartılrw maydanlanı bolg'an jerlerde ken'isliktin iymeklikke iye boltwi ku'sheyedi, al waqit ag'1st pa'seyedi. Bunın' ayqın da'lili retinde Quyashqa jaqın jerdegi jaqtalıq nunı tartihw maydanlannın' ha'reketi menen iymeklikke iye bolatug'inlıg'mn alp qarawımızg'a boladı. Budan ken'islik-waqittin' geometriyalıq qa'siyetleri bir tekli emes ha'm olardın' bir tekliligi haqqındag'ı burıng'i ko'zqaraslardın ' salıstırmalı ekenligi haqgında juwmaq shig'aniwg'a boladı, Solay eti p,salıstırmalilıq teoriyadan to'mendegi na'tiyjelerdi aliwg'a boladi Birinshiden, salıstırmalılıq teoriya materiyanın o'mir su' riw forması sipatındag'1 ha'rekettin' absolyutlilikke iye ekenligin tolig's menen tastiyiqlaydı ha'm ayqinlastıradi, yag'nıy materiya ha'reketsiz bolmaydı, al ha'reket materiallıq emes bolmaydı. Ekinshiden, salıstırmalılıq teoriya materiallıq obektlerdin ha'reketinin', olardın' o'z ara ta'sirinin' jaqtılıq tezliginen artıq bolg'an tezlik penen tarqalmaytug'ınlıg'n da'lilleydi. U'shinshiden, salıstırmalalıq teoriyanın' juwmaqlanı ilimiy bilimlerdin' ha'r qiylı tarawlarına qatnasqa iye ekenligin ko'rsetti. Bug'an qosımsha N.Í.Lobashevskiy ha'm B.Riman geometriyasında ken'isliktin' denelerdin' massasına baylanıshı iymeklikke iye bolw mu'mkin- shiligi ko'rsetildi. Basqasha aytqanda, ken'islik ha'm waqit materiallıq sistema- lardan g'a'rezsiz emes, al olardın' o'zgermeli qa'siyetleri bolip tabiladi, Bugingi ku'nge kelip, bul eki kontseptsiyalar arasında bir birine jagınlastw iske aspaqta. Biraq waqıt teoriyasının' tiykanı retinde relyatsion kontseptsiyanın qalwin moyınlaydı, Tag'ida bir a'hmiyetli aspekt. Ken'islik ha'm waqitt a'dette tek g'ana fizikalıq ken'islik ha'm waqit menen baylanıstıradı. Biraq ha'reket etiwshi materiyanın' ha'r bir formasına ken'islik ha'm waqittın' o'zgeshe tu'rleri sa'ykes keledi. Sol sebepli biologiyalıq waqit ha'm ken'islik, psixikalıq, sotsiallıq waqit ha'm ken'islik haqqında aytıwımızg'a boladi. Ken'islik ha'm waqit kategoriyalanı universalliıq xarakterge iye bolip, olar jansız, janlı, ha'mde ja'miyetti o'z ishine qamtrydı. Olar ha'reket etiwshi materiyanın' formalanının' spetsifikasın ha'm nızamhıqlann an'latadı, Муратбаев, [03.03.2023 17:27] Ken'islikha'm waqıtın qa'siyetlerinin' bir tekli bolıw printsipine tiykarlana ourip dara salistırmalilıq teoriya bul qa'siyetlerdin' materiallig obektlerdin ha'reketi ha'm bo'listiriliwi menen obektiv baylanısların ashıp ko'rsetkeni joq. A.Eynshteynnin' ulrwma salistırmal teoriyasında bul shekleniwshilik saplastınladi ha'm ken'islik-waqutın' qa'siyetlerinin' materiallıq massalardın' ha'reketinen ha'm kontsentratsiyasınan tikkeley g'a'rezliligi moyınlanadı. Ha'zirgi zaman ilimi ken'isliktin' evklidlik qa'siyetlerinen shetlewi (bul ken'isliktin' "iymekliginde" ko'rinedi), waqıttın' ritminin o'zgeriwi materiallıq massalar ha'm tartilw maydanlanı menen anıqlanadi. U'lken materiallıq massalar ha'm ku'shli tartıliw maydanlanı bolg'an jerlerde ken'isliktin iymeklikke iye bolrwi ku'sheyedi, al waqit ag'ısı pa'seyedi. Bunın' ayqın da'lili retinde Quyashqa jaqın jerdegi jaqtılıq nun tartalnw maydanlarının' ha'reketi menen iymeklikke iye bolatug'inlıg'ın ahp qarawımızg'a boladi. Budan ken'islik-waqittin' geometriyalıq qa'siyetleri bir tekli emes ha'm olardın' bir tekliligi haqqındag'ı burıng'ı ko'zqaraslardın' salıstırmalı ekenligi haqqında juwmaq shig'ariwg'a boladı, Solay eti p,salıstırmallıq teoriyadan to'mendegi na'tiyjelerdi aliwg'a bol Birinshiden, salıstırmallıq teoriya materiyanın o'mir su'riw forması sipatındag'1 ha'rekettin absolyutlilikke iye ekenligin tolıg's menen tastynqlaydı ha'm ayqınlastıradi, yag'nıy materiya ha'reketsiz bolmaydı, al ha'reket materiallıq emes bolmaydı, Ekinshiden, salıstırmalılıq teoriya materiallıq obektlerdin ha'reketinin', olardın' o'z ara ta'sirinin' jaqtılıq tezliginen artıq bolg'an tezlik penen tarqalmaytug'ınlıg'n da'lilleydi. U'shinshiden, salistırmalılıq teoriyanın' juwmaqlanı ilimiy bilimlerdin ha'r qiyli tarawlanına qatnasqa iye ekenligin ko'rsetti. Bug'an qosımsha N.I.Lobashevskiy ha'm B.Riman geometriyasında ken'isliktin' denelerdin' massasına baylanıshı iymeklikke iye bolw mu'mkin- shiligi ko'rsetildi. Basqasha aytqanda, ken'islik ha'm waqit materiallıq sistema- lardan g'a'rezsiz emes, al olardın' o'zgermeli qa'siyetleri bolp tabiladi. Bu`gingi ku'nge kelip, bul eki kontseptsiyalar arasında bir birine jaqınlasıw iske aspaqta. Biraq waqıt teoriyasının' tiykanı retinde relyatsion kontseptsiyanın galwin moymnlaydi Tag'ıda bir a'hmiyetli aspekt. Ken'islik ha'm waqitt a'dette tek g'ana fizikalıq ken'islik ha'm waqit menen baylanıstıradi. Biraq ha'reket etiwshi materiyanın' ha'r bir formasına ken'islik ha'm waqittın' o'zgeshe tu'rleri sa'ykes keledi. Sol sebepli biologiyaliq waqit ha'm ken'islik, psixikalıg, sotsiallıq waqit ha'm ken'islik haqqında aytıwimizg'a boladi Ken'islik ha'm waqit kategoriyaları universalliq xarakterge iye boltp, olar jansız, janlı, ha'mde ja'miyetti o'z ishine qamtydi. Olar ha'reket etiwshi materiyanın' formalanının' spetsifikasın ha'm nızamlıglanın an'latadı Муратбаев, [03.03.2023 17:27] waqi zatlardin' qa'siyetleri emes, olar bizlerdin' zatlardı seziwimizdin formalan bolip tabiladi. 0l na'rselerdi qalay qabil etiwimizdin' usihı. Filosofiyada ha'm ilimde ken'islik ha'm waqittin' idealistlik ha'm materialistlik tu'sindirmelerinen basqa da kontseptsiyalar bar, olardın' ishindegi en' a'hmiyetlilerinen substantsiallıq ha'm relyatsion kontseptsiyalardı bo'lip ko'rsetiwimizge boladı. Olardin' bir birinen ayırmashılıg'ı ken'islik ha'm waqit materiya menen bir qatar o'z betinshe jasaytug'ın substantsiyalar ma, yaki olar substantsiyanın' tuwindisı ma degen sorawlarg'a beriletug'ın juwaplar menen belgilenedi. Antikalıq filosofiyada substantsiallıq kontseptsiyanın tiykanı Demokrit ta'repinen salindi, al relyatsion kontseptsiyanın' tiykanın Aristoteldin miynetlerinde ko'riwimizge boladi. Bul kontseptsiyalar o'zlerinin' klassikahıq sa'wlesin Î.Nyuton ha'm Leybnits miynetlerinde tapti. i.Nyuton substantsiallıq kontseptsiyanın' wa'kili bolıp, onın' pikirinshe, ken'islik ha'm waqit materiyanın bolmısının' obektiv formalan bolip, biraq olar materialliq obektler menen baylanıssız o'z betinshe jasawshı (absolyut) bolmıstın' formaları bolıp tabıladı Ken'isliktin' absolyutliligi degende Ì.Nyuton o'zgeshe tiykardi, deneler onn almastıratug'ın na'rselersiz sheksiz boslıqu tu'sindi. Bul boslq hesh na'rsege ta'sir etpeydi ha'm og'an da hesh na'rse ta'sir cte almaydı. Ken'is bir tekli (yag'nry onın' qa'siyetleri barlıq jerde, barliq noqatlarda birde izotrophi (onin' qa'siyetleri barlıq bag'darlarda birdey), u'sh o'lshemli ha Evklid geometriyasının' nızamlarına sa'ykes boladi İ.Nyuton salıstırmalı ken'isliktin' o'mir su'riwin de moyinladi. Sahstırmah ken'islik dep ol jeke deneler qozg'alısta bolatug'in belgili maydanlardı tu'sindi Biraq bul tu'sinik, onın' pikirinshe, mexanikada belgili o'lshewlerdi iske asıriw ushin xizmet etedi ha'm real absolyut ken'islikti sa'wlelendiriwi mumkin emes.Sebebi absolyut ken'isliktin' noqatlan bo'lip ko'rsetiliwi ha'm bir birinen panıqlanıwi da mu'mkin emes. Usıg'an baylanıslı Î.Nyutonnın' pikirinshe, ilimpazlar salstırmalı ken'islik degen tu'sinik penen islesip esaplaw noqatındag'ı denelerdi kirgiziwi tiyis Absolyut waqit bolsa "taza uzınlıqtı", materiyadan yaki a'lemde bolip atırg'an qanday da bir protseslerden g'a'rezsiz bir tegis ag'asqa iye tiykardı an'latadi. Waqit bir bag' darli, yag'ny ol o'tmishten ha'zir arqal keleshekke qaray o'zgeri p otıradı.Biraq absolyut waqittın' momentleri bir birinen parıq- lanbawna baylanısli, o'lshemlerdi iske asınw ushın ta'biyattın' belgili qubilıslan menen baylanıshı bolg'an salıstırmal waqitti qollaniwg'a boladi. Bul jerde salıstırmalı waqit retinde sutkalar (Jerdin' o'z ko'sheri do'gereginde aylanıwi), jil (Jerdin' Quyash do'gereginde orbita boyinsha aylanıwı) alıp qaraladı 1.Nyuton ken'islik ha'm waqit absolyut, o'z betinshe o'mir su'riwshi, o'z ara baylanısqa iye emes ha'm materialliq obektlerdin' qa'siyetleri menen anqlanmwi mu'mkin emes tiykarlar dep esapladi. A'lbette, bunday ko'zqaras- lardi rawajlanıp atırg'an ilim bir shetke sinp qoydi Муратбаев, [03.03.2023 17:28] Ken'islik qubilislardın' birge o'mir su'riw formasin an'latadi. Ken'islikte jaylasıw degenimiz bir na'rsenin' ekinshi na'rseden sırta jaylasıwi bolip tabiladi Qa'legen qubilis basqa qubilıstan sırtta jaylasadı Stol ourg'ıshtan tısqarıda hawanın' bir atomı hawanın' ekinshi atomınan tısqanda jaylasadı. Na'rseler olardin' bir ken'islikte bilg'asıwina qarsılasadi Kenislikte jaylasıw basqa na'rseden tisqanda bolrw degendi an'latadi, Ken'islik araliqqa iye ha'm ol u'sh o'lshemli. Sol sebepli qa'legen real na'rse u'sh o'lshemge - uzinlıq, biyiklik ha'm enge iye boladi Ken'isliktin' u'sh o'lshemli boliwı du' nyada turaqhilıg ha'm ten' salmaqlıinq boliwdın', ulrwma na'rselerdin' o'mir su'riwinin sha'rti bolip tabiladı. Qanday da bir materiallıq denenin' yaki ken'isliktegi qanday da bir noqattın' jag'dayın anqlaw ushin u'sh o'lshemge sa'ykes u'sh sandi alwımız tiyis. Ko'lemnin o'ishemleri materialliq dene jaylasqan ken'islikti o'|shew ushın xizmet etedi, al ken'isliktegi noqattın' jag'dayı koordinatalar sistemasi - u'sh o'z ara perpendekulyar sızıqlar ja'rdeminde aniqlanadi. U'sh o'lshemli ken'islikte onın' ha'r bir noqati argahı u'sh o'z ara perpendekulyar tuwni siziqlar ju'rgiziwge boladi, ha'm sol sebepli, qa'legen materiallıq obekt u'sh o'lshen ken'islikte jasaydı, ha'm sog'an tiykarlang'an halda qozg'alsta boladı Solay etip, tekg'ana u'sh o'ishemli ken'islikte planetaliq sistemalardın o'mirdin', sanalı adamnın` payda bolıwı mu'mkin Ken'islik qaytalanadı. Bul degen so'z, aldin'g'1 onng'a qayttwg'a bolatug'indı an'latadi. Mısal ushın, men lektsiya oqip auınıp, auditoriyada stoldan taxtag'a shekem ha'm qaytadan stolg'a qaray ha'reket ete alaman Biraq, anıg ıraq aytsaq, ken'isliktin' da'slepki noqatina qayta almaymız. Men stoldan taxtag'a shekem qozg'alg'anımda, planeta o'zinin' ko'sheri do'gereginde qandayda bir mu'yeshke aylandi, sekundina otız km tezlik penen Quyash do'gereginde orbita arqalı qanday da bir aralıqqa qozg'aldi, ol o'z gezeginde o'zinin' ko'sheri do'gereginde galaktikanın' orayı do'gereginde sekundına eki ju'z on jeti km tezlik penen ha'reketke keldi. Sol ushinda du'nyaliq ken'isliktin' aldin'g'ı noqatına qaytp barrw mu'mkinshiligine iye emespiz. Bul oydi to'mendegishe beriwimizge boladt: ken'islik salstırmalı tu'rde qaytalanadi, biraq absolyut ma'nide qaytalanbaydı Waqıt bir qubilıslardın' ekinshi qubılslardın' janında o'zgeriw formast bolıp tabiladı. Waqitta o'mir su'riw bir na'rsenin' basqa na'rsenin' qasında qaytalanbaytug'ın izbe-izlik formasında jaylasıwın an'latadı. Ken'islik, joqanıda aytqanımızdry, salıstırmalı ma'nide qaytalanıwshilıqqa iye. Waqit salstırmahı da, absolyut ma'nilerde de qaytalanbaydı. Waqıttın qaytalanbawı du'nyada xaos emes, al nızamlıqlardın' ha'm ta'rtiptin' jasawının sha'rti bolıp tabiladi. Haqıyqatında da, ko'z aldımızg'a keltireyik, o'tmishke baratug'ın ha'm ol jerde qanday da bir is-ha'reketlerdi islewge, bul ha'reketlerdin' keleshekti Download 21.97 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling