Ehtiyojlarning cheksizligi. Ehtiyojlarni yuksalib borishi qonuni

Aim.uz

Ehtiyojlarning cheksizligi.
Ehtiyojlarni yuksalib borishi qonuni.
Kishilik jamiyati taraqqiyotiga nazar tashlasak ehtiyojlarni yuksalib borishini ko’ramiz.
Ehtiyojlarni uzluksiz o’zgarib turishi har qanday jamiyatga xosdir. Fanda insonning ehtiyoji
cheksizligi, doimo yuksalib borishi allaqachonlar qayd etilgan. Qondirilgan ehtiyoj yangi
ehtiyojlarni keltirib chiqarishi xalqda «Insonning ko’zi tuproqqa to’lganda to’yadi» degan naql
kelib chiqishiga sabab bo’lgan. Hozirgi nazariyachilar ehtiyojlar cheksiz, ular o’sishining
to’xtashi, jamiyat hayotini to’xtashini bildiradi deb e’tirof etishadi. Ehtiyoj o’smaganda edi.
ishlab chiqarishni taraqqiy etishiga zarurat bo’lmas edi.
Ehtiyojlarning yuksalishi ikki yo’nalishda amalga oshadi.
1. Kishilarning ehtiyoji miqdoran o’sib boradi. Bu bir tomondan aholi sonining
ko’payib borishi bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan, iste’molni ortishi bilan bog’lik.
Masalan, O’zbekistonda aholi soni 1990 yilga nisbatan hozirgi paytga kelib, 1,2 martaga
ko’paydi. Agar individual ehtiyoj o’zgarmadi deganimizda ham jamiyat miqyosida ehtiyojlar 1,2
martaga ortgan. Lekin biz bilamiz odamlarni ehtiyojlari ortib boradi. Masalan, xar 100 oilaga
to’g’ri keladigan engil avtomobillar soni 1,3 martaga ko’paydi. Demak avtomobilni
ekspluatatsiyasi bilan bog’liq ehtiyojlarimiz ham shunchaga ko’paydi.
Ehtiyojlar tarkibi o’zgarib, ko’payib boradi. Ayrim ehtiyojlar yo’qolib, o’rniga yangisi
keladi, lekin yo’qolib ketadigan ehtiyojlarga qaraganda yangi vujudga keladiganlari ko’p. Ishlab
chiqarishning o’zi ehtiyojlarni o’sishiga, tarkibini o’zgarishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan,
XX asrning 40-yillarida odamlar televizor nima ekanini bilishmagan. Hozirgi paytda har bir
xonadonda televizor bor, Ayrimlarida esa 2-3 tadan. Ko’plab bunday misollarni keltirish
mumkin.
Shuning uchun ehtiyojlar borgan sari tarkiban yangilanib, ko’payib sifat jihatdan o’zgarib
boradi. Mutloqo yangi extiyojlar vujudga keladi, eskilari o’zgaradi.
Birinchidan, ishlab chiqarish orqali turli ne’matlar va shu ne’matlarga bo’lgan
ehtiyojlarni qondirishga imkon yaratiladi. Ehtiyojni qondirilishi o’z navbatida yangi ehtiyojlarni
vujudga keltiradi. Masalan, avtomobil sotib olib ehtiyojni qondirilishi o’z navbatida qator yangi
ehtiyojlarni keltirib chiqaradi: mashina turadigan joy kerak, yonilg’i, ehtiyot qism va boshqalar,
sug’urta qildirish, va hokazolarga ehtiyoj.
Ikkinchidan, fan-texnika taraqqiyotining tezlashuvi, aholi turmush tarzi ham ehtiyojlarni
tubdan o’zgartiradi. Yangi ixtiro qilingan narsalarni ishlab chiqarish, ularga extiyojlarni vujudga
keltiradi. Ularni odamlar sotib olishga harakat qiladilar. Masalan, kir yuvish mashinasi, video
magnitafon va boshqalar.
Uchinchidan, ishlab chiqarish maishiy madaniyatni shakllantiradi. Oddiygina misol.
Dastlabki ibtidoiy odamlarning ovqat tayyorlashi bilan hozirgi zamon ovqat tayyorlash
texnologiyasi tubdan farq qiladi.
Ishlab chiqarish ehtiyojlarni shakllantirar ekan, o’z navbatida ehtiyojlar ham ishlab
chiqarishga ta’sir etadi:
1.Ehtiyojlar yaratuvchanlik faoliyatini sababi va aniq yo’nalishiga asos bo’ladi.
2.Inson ehtiyojlarining miqdor va sifat jihatdan tez o’zgarishi ishlab chiqarishni unga
moslashishiga undaydi.
3.Ehtiyojlar avangardlik rolini o’ynaydi, pastdan yuqoriga intiladi.
Butun iqtisodiyot tarixini ma’lum bir ma’noda extiyojlarni shakllanishi tarixi
tarzida ko’rish mumkin.
Hozirgi zamon tsivilizatsiyasi darajasiga ehtiyojlar va ishlab chiqarishning bir-biriga
ta’siri asosida erishilgan.
Jamiyatning sotsial-iqtisodiy taraqqiyoti ehtiyojlarning yuksalib borishi iqtisodiy
qonunida o’z ifodasini topadi. Bu qonun ishlab chiqarish va madaniyat rivojlanishi bilan
inson extiyojlarining yuksalib borishini, uning miqdori o’sib, tarkiban yangilanib borishini
ifodalaydi.
Bu qonun ishlab chiqarish bilan extiyojlar o’rtasida aloqa bog’lanishlar mavjudligi va
uning doimo bo’lishini ko’rsatadi. Ehtiyojlarning yuksalishi murakkab tarzda kechadi.
Ehtiyojlarning cheksizligi ko’prok sotsial - ma’naviy ehtiyojlarga taalluqli.
Adam Smit «ovqatga intilish har bir odamda kishi oshqozonini kichik sig’imi bilan
cheklanadi, lekin qulayliklarga hamda uy-joy, kiyim-kechak, uy sharoiti va anjomlarni bezashga
intilish aftidan cheksiz yoki muayyan chegaralarga ega bo’lmasa kerak» deb ta’kidlagan.
Komfort (qulaylik) umuman tugamaydigan cheksiz narsa, degan Gegel.
Ehtiyojlarni o’zgarishini o’rganish maqsadida statistikada iste’mol tovarlarini asosan uch
guruhga bo’lib o’rganiladi:
a) oziq - ovqat mahsulotlari;
b) nooziq - ovqat tovarlari;
v) uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar.
Ehtiyojlarni qondirilishi iste’molda ifodalanadi. Istemolning tarkibi va ularning miqdori
o’zgarishiga qarab ishlab chiqarishni moslashtirishga qaratiladi.

Aim.uz