Ek sper im en ta L

tadqiqotning 
bir necha 
turlarini 
farqlash m um kin. T adqiqotning birinchi turiga 
izlanuvchanlik 
xarakteridagi tadqiqotni 
kiritish m um kin. U ning m azm uni aynan 
olim tom onidan tanlab olingan m etod yordam ida avval hech kim
m uam m oni yechishga harakat qilm aganligini anglatadi. Ushbu 
y o 'nalishdag i ilmiy ishlar prinsipial jihatd an kam o ‘rganilgan 
sohalarda yangi natijalam i q o ‘lga kiritish im konini yaratadi.
T adqiqotning ikkinchi turi -
tanqidiy tadqiqotlardir. 
Bunday 
tadqiqot m avjud nazariya, m odel, faraz, qonunning n oto‘g ‘ri 
ekanligini isbotlash yoki ikkita muqobil farazdan qay biri voqelikni 
aniqroq bayon qilishini tekshirish m aqsadida olib boriladi. Tanqidiy 
tadqiqotlar boy nazariy va em pirik bilim lar to ‘plangan ham da 
eksperim ent o ‘tkazish uchun sinalgan m etodikalar m avjud b o ig a n
sohalarda olib boriladi.
N ihoyat, tadqiqotning yana bir turi -
qayta o 4tkaziladigan 
tadqiqotdir. 
Uning m aqsadi avval o 'tk az ilg a n eksperim entlardan 
olingan natijalarning ishonchliligi va obyektivligini tekshirish uchun 
aynan takrorlash hisoblanadi. Har qanday tadqiqot natijalari boshqa 
ilmiy xodim tom onidan olib borilgan xuddi shunday eksperim ent 
davom ida takrorlanishi lozim. E ksperim entning m etod va anig 
m etodikasi intersubyektiv b o ‘lishi, y a ’ni tadqiqot jaray on id a olib 
boriladigan harakatlar har qanday m alakali tadqiqotchi tom onidan 
qayta o ‘tkazilishi kerak.
Tabiiy-ilm iy 
tadqiqotlar 
nazariyasi 
bir qator taxm inlarga 
tayanadi. Birinchidan, vaqt o ‘tkinchi va u kelajakka y o ‘nalgan, 
voqealarni orqaga qaytarib b o im a y d i. O qibat sababdan oldin sodir 
b o iis h i m um kin em as. Ikkinchidan, fikrim izcha, voqealar yuz 
beradigan fazo izotron hisoblanadi, y a ’ni fazoning m uayyan sohasida 
yuz beradigan jarayon har qanday sohada ham b o iis h i m um kin. V a 
nihoyat, dunyodagi voqea-hodisalar bizning ular haqidagi bilim - 
lurim izdan q at’iy nazar ro ‘y beradi. D unyo real va obyektiv tadqi­
qotchi tom onidan q o i g a kiritilgan ilm iy natija ideal holda vaqtga

---

b o g 'liq bo'lm asligi zarur, y a ’ni qonuniyat, holat, qonun vaqtga 
nisbatan invariantdir. Insonning y o ru g 'lik signaliga ko'rsatadigan
oddiy sensom otor reaksiyalari erta, indin va m a’lum yildan keyin 
ham eksperim ental jih atd an qabul qilingan bugungi kun chegaralari 
o ra lig 'id a b o 'lish i lozim. Tadqiqotchi u tom onidan k a sh f etilgan 
qonuniyat L ondonda yoki M oskvada (tadqiq qilinayotgan obyektning 
xususiyatlarini hisobga olgan holda) yashovchi insonning psixik 
jarayonlari (m asalan, fikrlash) uchun adolatli ekanligiga ishonishi 
kerak. H ar qanday holatda vazifani am alga oshirish bosqichlari 
ketm a-ketligi vazifasini q o'yish, sharoitlar tahlili, farazni ilgari 
surish, funksional va aniq qaror qabul qilish, uni tekshirish va 
isbotlashlar bir xild a boMishi zarur. 0 ‘z tadqiqotlarida vazifani hal 
qilish bosqichlarining m uayyan izchilligini qoMlovchi R ossiyalik 
psixolog, xuddi shunday m etodika b o 'y ich a ishlagan B ritaniyalik 
ham kasbi q o 'lg a kiritgan natijalam i olishi lozim.
Ilm iy bilish intersubyektiv, y a’ni ilmiy natija tadqiqotchi shaxsi, 
uning m otivlari, niyatlari, oldindan his qilishiga b o g 'liq bo'lm asligi 
kerak. Ilm iy bilim obyektiv m anbaga ega.
M ashhur m etodolog M .B unge tadqiqot natijalari m etodga bog 'liq 
fanlam i, natija va obyekt bilan o'tkaziladigan harakatlar turlicha 
b o 'lg a n fanlarni farqlaydi. Psixologiya ikkinchi turdagi fanlar 
qatoriga kiradi. Shu tufayli ilmiy nashrlarda m a ’lum otlar qaysi 
m etod yordam ida q o 'lg a kiritilganligini yoritish ju d a m uhim .
Y uqorida ta ’kidlab o 'tilg an talablar ideal tadqiqot va uning ideal 
natijalariga taalluqlidir. H aqiqatda esa turli davrlar bir-biriga o 'x sh a - 
m aydi, dunyo, voqelik rivojlanib boradi ham da turli davrlarda turli 
o'zg arish larg a duch keladi. A ynan o 'xshash obyektlar ham m avjud 
emas. H ar bir inson o 'z ig a xos xususiyat, taqdirga ega. Hattoki, 
egizaklar ham bir vaqtda tug'ilm ay di. Bu fikrlar tadqiqotchilarga 
ham tegishli. S huning uchun ham eksperim entni boshqa sharoitlarda 
aynan to 'liq qayta o 'tk az ish m um kin emas. Ekspei im entatom ing 
shaxsiy xislatlari tadqiqotning borishiga, uning sinaluvchilarga 
m unosabatiga, qayd qilishning aniqligiga ham da natijalam i tavsiflash 
xususiyatlariga ta ’sir etadi.
Real (haqiqiy) tadqiqot ideal tadqiqotga to 'liq m os kelm aydi. 
Psixolog faoliyati jaray o n id a m uqarrar tarzda b o 'lad ig an ideal 
tadqiqotdan o g 'ish la r biz yashaydigan dunyoning xususiyatlaridan

---

kclib chiqadi. Ilm iy m etod ideal yaqin natija berishi zarurligi esa 
m usalaning boshqa tom onidir.
Ideal tadqiqotning real tadqiqotdan o g 'is h ta ’sirini kam aytirish 
uchun eksperimentni rejalashtirish va olingan natijalami qayta ishlash- 
ning alohida m etodlarini qoMlash zarur. «R eal tadqiqot» jaray on id a 
olim su n ’iy ravishda voqelikning m a’lum qism ini ajratib oladi, unga 
diqqatini qaratadi, uni m avhum lashtiradi. Tadqiqot predm eti sifatida 
qabul qilinadigan voqelikning bu bir qism i eksperim entator to m o­
nidan «nazorat qilinadi». B undan tashqari, tadqiqot yoki kuzatuv olib 
boriladigan sharoitlar, eksperim ental taassurot, sinaluvchilam i tan- 
Iash natijalari, y a ’ni sinaluvchilarning xulq-atvori va kuzatilayotgan 
xulq-atvor k o ‘rsatkichlarini qayd etishga ta ’sir etuvchi om illardir. 
Shu tufayli voqelikda sodir boMadigan jaray o n va holatlam i tadqiqot 
davom ida biz kuzatadigan holatlardan farqlash lozim. Q ayd etilgan 
fikrlarim izni 1.2-rasm da tasvirlangan sodda chizm a yordam ida 
um um lashtirish m um kin.
v o q elik
tatqiqod