Ekiston respublikasi oliy ta’lim fan

2. Ijtimoiy manfaatlar va aholini ijtimoiy muhofaza qilish masalalari. 
Kam ta'minlanganlik - bu jamiyatning katta qismi uchun xos bo'lgan 
mo'tadil turmush tarzini olib borish uchun moddiy boyliklaming yelishmasligi 
sababli yuzaga keladigan holatdir. Bu holat tuzilish, shakllari va ijlimoiy-
iqtisodiy rivojlanish darajasidan qat'iy nazar, barchajamiyal uchun xosdir. Kam 
la'minlanganlikning sabablari, hajmi va shakllari har xiI bo'lib, ular quyidagicha: 
kam 
ta'minlanganlikning 
(tirikchilik 
mlmmummmg, 
ayniqsa 
bozor 
munosabatlari sharoitlarida) belgilangan chegarasining doimiy oshib borishi; 
aholining turli qatlamlari uchun iste'mol narxlari o'sishi lovonini lo'lash 
mexanizmining lakomillashmaganligi; aholining yangi ijtimoiy-iqtisodiy 
sharoillarga moslashuvi jarayonining o'ziga xos xususiyallari; shaxsning jamiyal 
ijtimoiy tarkibidagi o'mi - insonning jamiyatning u yoki bu guruhiga (yoshi, 
ma'lumoli, kasbi, yashash joyi) mansubligi. Kam ta'minlanganlikning qator 
mezonlari va ko'rsalkichlari mavjud. Kam la'minlanganlikning ko'pchilik 
lashkilot va olimlar lomonidan qabul qilingan mezoni - bu o'rtacha jon boshiga 
to'g'ri keladigan daromad va tirikchilik mlmmummmg o'zaro nisbatidir (kamroq, 
leng, birmuncha yuqoriroq). Shuningdek, mamlakat bo'yicha o'rtachajon boshiga 
lo'g'ri keladigan daromad va o'rtacha ish haqining o'zaro nisbati ham mezon 
bo'lishi mumkin. Kam la'minlanganlarga o'rtacha jon boshiga to'g'ri keladigan 
daromadi mamlakat bo'yicha o'rtacha ish haqining I(J qismidan kam bo'lganlar 
kiritiladi. Bundan lashqari, "kam ta'minlanganlik" tushunchasiga oila 
harajatlarida oziq-ovqat mahsulotlariga sarflanadigan harajatlar ulushi bo'yicha 
ham aniqlik kiritish mumkin. Agar oziq-ovqatga harajatlar 50 foizdan ortiqroq 
bo'lsa, oilani kam ta'minlanganlar qatoriga kiritiladi (boy oilalarda bu miqdor 5-
6 foizni tashkil qiladi). Shuningdek, kam ta'minlanganlik darajasini 
daromadlaming aholi orasida taqsimlanishi, aholi jon boshiga to'g'ri keladigan 
yalpi ichki mahsulot miqdori, o'lim, balog'at yoshidagi aholining savodxonlik 
darajasi va kutilayotgan umming davomiyligini tahlil qilib ko'rish orqali ham 
aniqlash mumkin. 
Kam ta'minlanganlikning asosiy sabablaridan biri shaxsning jamiyat 
ijtimoiy tarkibidagi o'rnidir. Gap shundaki, aholining qator guruhlari ijtimoiy 
jihatdan zaif himoyalangan hisoblanadi va kam ta'minlanganlikning asosini 

---

tashkil qiladi. Bular nafaqaxo'rlar, pensionerlar, nogironlar, ko'p bolali oilalar, 
yolg'iz onalar, bevalar, yetim bolalar va ota-onalar qarovisiz qolgan bolalar, 
qochoqlar va majburiy migrantlardir. Ulardan tashqari, kam ta'minlanganlaming 
kana qismini ishsizlar, to'liqsiz ish kunida band bo'iganiar yoki majburiy ta'tildagi 
xodimlar, ish haqi bo'yicha qarzi bor, moliyaviy jihatdan nochor korxonalar va 
singan korxonalaming ishchilari va xizmatchilari kabi guruhlar tashkil qiladi. 
O'quvchi yoshlar ham qisman kam ta'minlanganlar guruhiga kiradi. Kam 
ta'minlanganlikning tabiiy holatini ko'p bolali, tugalmas oilalar, uzoqqa 
cho'zilgan kasallik sababli kambag'allashgan, tabiiy ofatlar tufayli mulkini 
yo'qotgan shaxslar, moslashuvi qiyinlashgan shaxslar (piyanistlar, narkomanlar, 
qamoqdagilar vajazo muddatini o'tab bo'iganlar) guruhi tashkil qiladi. Kambag'al 
bo'lib qolishning eng kam xavfi oilada jon boshiga to'g'ri keladigan yuqori 
daromadga ega shaxslarda, poytaxt markazida yashovchi guruhlarda, rahbarlarda, 
xususiy sektorda ishlovchilarda, mehnat bozorida talabga ega ixtisosliklar 
bo'yicha oliy yoki tugallanmagan oliy ma'iumotga ega shaxslarda va mehnatga 
kirishayotgan 29 yoshgacha bo'igan yoshlarda (kana yoshdagi xodimlarga 
qaraganda joy topish osonroq) kuzatiladi. Kam ta'minlanganlik ko'p darajali 
hodisa hisoblanib, uning mohiyati faqatgina daromadlar yoki iste'moldan iborat 
bo'lib qolmaydi. Agar inson taraqqiyoti uning munosib va sog'lom turrnush 
kechirish imkoniyatlarini kengaytirishdan iborat bo'lsa, unda bu ma'noda kam 
ta'minlanganlik bunday imkoniyatlaming yo'qligi yoki jiddiy cheklanganligidir.
Kam ta'minlanganlik insondagi uchta asosiy YO'nalish, ya'ni sog'liq (uzoq 
umr ko'rish orqali), bilim va yashash sharoitlari bo'yicha yetishmovchiliklaming 
turli jihatlarida aks etadi va bu maxsus ko'rsatkich kambag'allik indeksi orqali 
topiladi. Qayd qilish kerakki, kambag'allik indeksi daromadlaming iste'molga 
nisbati bo'yicha aniqlanadi. BMT sutkasiga I yoki 2 dollardan kam daromad bilan 
yashovchi aholini kambag'allar guruhiga kiritadi. Bundan tashqari, kam 
ta'minlanganlikni baholashda uy xo'jaliklarini tekshiruv ma'iumotiariga ham 
asoslaniladi. Bu tekshiruvlar har yili o'tkazilishi va unda 10000 uy xo'jaligidagi 
reprezentativ tanlovni qamrab olishi lozim. Kam ta'minlanganlikning oziq-ovqat 
mahsulotlari iste'moli bO'yicha chegarasini belgilashda aholi jon boshiga 
sutkasiga 2101 kilokaloriya iste'molga harajatlar qiymati bo'yicha hisoblab 
chiqiladi. Bu chegaradan pastroq harajatlarning o'rtacha darajasiga ega bo'igan uy 
xo'jaliklari kam ta'minlanganlar kategoriyasiga kiritiladi. Uy xo'jaliklaridagi 
iste'mol qiylllatini aniqlash paytida oilaviy harajatlarning bir maromdaligi, shu 
bilan birga, bevosita uy xo'jaligida yetishtirilgan mahsulot iste'moli ham hisobga 
olinadi. 

---