Эко система

II bob bo‘yicha xulosa

Erosh nazariyasi asosida ekologik monitoring axborot tizimini modelini qurish orqali tizimni yuqori darajali himoyalashga erishish mumkin. Erosh nazariyasi orqali foydalanuvchilarni rollarga ichma-ich rollarga ajratish va ushbu rollar orqali ularni boshqarish jarayoni ko‘rib chiqildi.
Petri tarmog‘i orqali funksional jadvallar asosida qurilgan modeldagi parallel jarayonlarni tahlil qilishga erishildi. Ushbu model orqali tizimning harakatlarini va o‘zgarishlarini ko‘rsatuvchi grafik ko‘rinishida jadvallarni oson shakllantirishga doir misollar ko‘rib chiqildi. Petri tarmog‘i semantikasi jadvallari orqali tizimning holatlarini va o‘zgarishlarini tushuntirish imkoniyati ko‘rib chiqildi.
Ekologik monitoring tizimiga dinamik kirishni boshqarishning yangi sxemasi ko‘rib chiqildi. Kirish huquqlari sifatida o‘qish, yozish, o‘chirish va yangi ma’lumot qo‘shish kabi imkoniyatlar tanlab olindi. Np muommo sifatida Ryukzak masalasi yechimi va uning tahliliga alohida to‘xtalib o‘tildi. Kirishni boshqarish xavfsizligiga polynomial vaqt ichida hal qilib bo‘lmaydigan Np muommo Ryukzak muommosi orqali erishildi.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki ekologik monitoring axborot tizmining xavfsizligini ta’minlashda Erosh nazariyasiga asoslangan mantiqiy va algoritmik modellar ekologik monitoring tizimi uchun eng optimal modellardan biri hisoblanadi.

III BOB Ekologik monitoring axborot tizmining xavfsizligini ta’minlashning dasturiy taminotini ishlab chiqish

3.1 Ma’lumotlar bazasini shakllantirish va MySQL so‘rovlar tilining zararli dasturlarga himoya mexanizmi
Biz tizim ma’lumotlar bazasini MySQL ma’lumotlar bazasi tili orqali yaratamiz. Nega aynan MySQL degan savol tug‘ilishi tabiiy. MySql ma’lumotlar bazasi afzalliklari ava kamchiliklari to‘g‘risida batafsil tanishib chiqamiz. 
MySQL - bu interfaol tizim bo‘lib, uning maqsadi SQL tili yordamida ma’lumotlar bazasi menejeri vazifasini bajaradi. U orqali siz ma’lumotlarni, shu jumladan kirish, kirish va qayta ishlashni boshqarishingiz mumkin.
Birinchidan, mijozlar ma’lum bir tarmoq yordamida serverga ulanishi kerak. Keyin grafik foydalanuvchi interfeysi orqali ular o‘z so‘rovlarini yuboradilar. Agar ko‘rsatmalar aniq va tushunarli bo‘lsa, server kerakli javoblarni qaytaradi.
Asosan, protsedura quyidagicha o‘rnatilishi mumkin:

• 
  MySQL ma’lumotlar bazasini yaratadi, u erda ma’lumotlar saqlanadi va boshqariladi.
  
• 
  Mijozlar SQL tili orqali so‘rov yuborishadi.
  
• 
  Server ilovasi bu so‘rovlarga javob beradi va ularni mijozlarga yuboradi.
  

MySQL -ning serverga ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan asosiy xususiyatlari orasida:

• 
  Muayyan ma’lumotlarga murojaat qiling.
  
• 
  ma’lumotni o‘zgartirish yoki o‘zgartirish uchun operatsiyalarni bajaring, masalan: o‘chirish, qo‘shish, o‘zgartirish, saralash va hk.
  
• 
  ma’lumot turlarini, shuningdek ular orasidagi munosabatlarni aniqlang.
  
• 
  Nazorat - ma’lumotlarga kirish, ularning xavfsizligini ta’minlash.
  
• 
  Asosan, MySQL kelib chiqishi ochiq manbali veb -hujjatlar uchun ma’lumotlar bazasini, ya’ni bepul dasturiy ta’minotni yaratish zarurati bilan bog‘liq. U Shvetsiyada joylashgan MySQL AB kompaniyasiga tegishli.
  
• 
  Uning rivojlanishi 1994 yilda boshlangan, biroq bir yil o‘tgach, MySQL 1.0 deb nomlangan birinchi versiyasi ommaga e’lon qilindi. Shu paytdan boshlab bozorda boshqa versiyalar ham, litsenziyalarga ham katta o‘zgarishlar ro‘y berdi.
  
• 
  2008 yilda MySQL Oracle tomonidan sotib olindi, bu unga ikki tomonlama litsenziya rejimida ishlash imkonini berdi. Bu unga parallel ravishda loyihalarni ishlab chiqishda davom etishiga kafolat berdi.
  

MySQL -ning o‘ziga xos xususiyatlarini ta’kidlash kerakki, bu o‘z hissalari bilan tizimda sezilarli yaxshilanishlarga erishgan butun dunyodagi dasturchilar guruhining kuzatuvlari va tavsiyalari natijasidir.
MySQL -ning funktsional imkoniyatlari tufayli uning eng muhim fazilatlari:

• 
  C va C ++ kabi tillarda dasturlashni qo‘llab -quvvatlaydi.
  
• 
  ma’lumotni boshqaradigan dastur turini tanlash imkonini beradi.
  
• 
  Uning ba’zi versiyalari uchun foydalanish litsenziyaga ega.
  
• 
  Kod o‘zgartirilganda va yangi dastur modifikatsiyaning kiritilishi bilan tarqatilganda, tijorat litsenziyasidan foydalanishni talab qiladi.
  
• 
  Bu Linux qanday ishlashining asosi, lekin uning Windows uchun versiyalari bor.
  
• 
  Bu foydalanuvchi autentifikatsiyasini va bajarilgan vazifalarni tekshirishni talab qiladi.
  
• 
  U ko‘proq uy foydalanuvchilari tomonidan ishlatiladi.
  

MySQL haqida aytib o‘tish kerak bo‘lgan asosiy fazilatlar orasida quyidagilar ajralib turadi:

• 
  Internet orqali erkin tarqatiladi.
  
• 
  Bu ochiq manba, ya’ni har qanday dasturchi o‘z kodini o‘zgartirishi mumkin.
  
• 
  Har qanday turdagi ilovalarni yaratishga imkon beradi.
  
• 
  Yuqori xavfsizlik imtiyozlariga ega.
  
• 
  Katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash qobiliyati.
  
• 
  Bu maslahatlarni amalga oshirishga imkon beradi, ularga tezda javob beriladi.
  
• 
  Bu yuqori texnik qo‘llab -quvvatlash imkoniyatlariga ega.
  
• 
  Uning ishlashi uchun katta miqdordagi resurslar kerak emas, bu past narxga aylanadi.
  
• 
  Uning tuzilishi qatlamlar va modullarni o‘z ichiga oladi, bu unga yuqori barqarorlikni beradi.
  
• 
  ma’lumotlarni import qilish va eksport qilish jarayoni juda oddiy.
  
• 
  ma’lumotlar bazasini loyihalashda e’tiborga olish kerak bo‘lgan eng muhim omillardan biri bu o‘z ichiga oladigan ma’lumotlar turini aniqlashdir. Bular:
  
• 
  Raqamli: Ular tuzishi mumkin bo‘lgan qiymatlar diapazoni bilan farqlanadi. O‘z navbatida, ular quyidagilarga bo‘linadi: Tinylnt, Bit, SmallInt, MediumInt, IntegerINT, BigINT, Float, xReal Double, Decimal, Dec, Numeric.
  
• 
  Sana: Ushbu turdagi ma’lumotlarni MySQL -da tekshirish juda oddiy, chunki tizim kiritilgan sana to‘g‘riligini tekshirmaydi. Faqat oy va kun uchun kiritilgan qiymatlar diapazonining to‘g‘riligini tekshiring. Bu turdagi sana ma’lumotlariga quyidagilar kiradi: Sana, Sana Vaqti, Vaqt tamg‘asi, Vaqt va Yil.
  
• 
  String: Alfasayısal ma’lumotlar deb ham ataladi. Ular Char, Varchar, Tinytext, TinyBlob, Blob and Text, MediumBlob va MediumText, LongBlob va LongText va Enum, Set turidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
  
• 
  Hisoblashda, ochiq manbali relyatsion ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (RDBMS) o‘rnatilgan har qanday kompyuter ishga tushgandan so‘ng mijozga aylanadi, deyiladi. Bu shuni anglatadiki, har safar ma’lumotlarga kirish kerak bo‘lganda, u ushbu serverga ulanishi kerak.
  
• 
  Shu tarzda ko‘rinib turibdiki, MySQL mijoz-server xizmat modelini amalga oshiradigan ko‘plab dasturlardan biridir. Buning sababi, yuqorida aytib o‘tganimizdek, MySQL - bu tarmoqlar uchun ma’lumotlar bazasi ma’muri dasturi bo‘lib, mijozlar geografik joylashuvidan qat’iy nazar, server bilan bog‘lanishlari mumkin.
  
• 
  Asosiy mijoz dasturlari orasida quyidagilarni aytib o‘tish mumkin.
  

U grafik interfeys o‘rnatilmagan yoki uzoq serverga terminal orqali kirganda ishlatiladi. Bu dastur, odatda, MySQL -ni o‘rnatishda kompyuterning qattiq diskida joylashgan yoki ishlamasa, shu maqsadda mo‘ljallangan papkada joylashgan. Foydalanuvchi bajarmoqchi bo‘lgan bayonotlarni yozishi shart.
Bu ma’muriy faoliyat uchun grafik interfeysni taklif qiladigan dastur, masalan: konfiguratsiyalar, server ish faoliyatini boshqarish, foydalanuvchi va ulanishni boshqarish, ma’lumotlar bazasini zaxiralash va boshqalar.
Bu MySQL ma’lumotlar bazasida saqlanadigan ma’lumotlarni so‘rovlar va tahlil qilishni osonlashtiradigan grafik vosita. Xuddi shu buyruq qatori vazifalarini bajaradi, lekin vazifalarni bajarish vaqtini qisqartiradi.
Kutilganidek, bulutli hisoblashning paydo bo‘lishi va rivojlanishi bilan MySQl ushbu xizmatlarning ayrim turlariga mos keladi. Bugungi kunda Yahoo, Facebook, Google, Twitter, You Tube va boshqalar kabi yirik dasturlar ma’lumotlarni saqlash uchun MySQL -dan foydalanadi.
Xuddi shunday, MySQL -ning xususiyatlari qatorida, platforma bulut tomonidan taqdim etiladigan turli xil joylashtirish modellarida mavjud. Ushbu modellarning keng tarqalgan shakli - bu virtual mashinalardagi tasvirlar, shuningdek SaaS xizmati orqali amalga oshiriladigan ma’lumotlar bazalarini virtual boshqaruvi.
Demak bizda tizim ehtiyojidan kelib chiqqan holda quyidagi jadvallar bo‘ladi:

• 
  Users – foydalanuvchilar jadvali. Bu jadvalda tizimdagi jamiki foydalanuvchilar ma’lumotlari saqlanadi;
  
• 
  Regions – regionlar jadvali. Bu jadvalda tashkilotga tegishli ferma va quduqlar joylashgan regionlar haqidagi ma’lumotlar saqlanadi;
  
• 
  Farms – fermalar jadvali. Bu jadvalda tashkilotga tegishli bo‘lgan jamiki fermalar haqidagi ma’lumotlar saqlanadi;
  
• 
  Wells – quduqlar jadvali. Bu jadvalda tashkilotga tegishli bo‘lgan fermalardagi quduqlar haqidagi ma’lumotlar saqlanadi;
  
• 
  GWL – bu suv sathining o‘zgarishi haqidagi ma’lumotlar saqlanadigan jadval;
  
• 
  GWM – bu sho‘rlanish darajasi haqidagi ma’lumotlar saqlanadigan jadval. Sho‘rlanish darajasi teskari mutonosib ravishda qarab quduqlar soni kamayadi yoki oshib boradi.
  

Bu ma’lumotlar bazasi, jadvallar, jadval ustunlari haqidagi ma’lumotlar va undagi jadvallar o‘rtasidagi bog‘lanishlarga quyidagi diagrammada ko‘rsatilgan.

MySQL so‘rovlar tilining zararli dasturlarga himoya mexanizmi, SQL injekshen atakalari va boshqa xavfli dasturlar bilan bog‘liq xavfli operatsiyalarni bajarishga qarshi himoya qilish uchun bir nechta xavfsizlik usullari mavjud. Bu usullar quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: 

• 
  Parametrlar ko‘rsatilgan so‘rovlarni ishga tushirishda foydalanish. Bu usul, so‘rovni ishga tushirishda foydalanuvchining kiritgan ma’lumotlarni to‘g‘ri formatda tekshirishga imkon beradi.
  
• 
  Prepared statements ishlatish. Bu usul so‘rovni ishga tushirishda foydalanuvchining kiritgan ma’lumotlarni to‘g‘ri formatda tekshirishga imkon beradi.
  
• 
  Input validation ishlatish. Bu usul foydalanuvchining kiritgan ma’lumotlarni to‘g‘ri formatda tekshirishga imkon beradi.
  
• 
  Access control ishlatish. Bu usul foydalanuvchilar tomonidan bajariladigan operatsiyalarni cheklashga imkon beradi.
  
• 
  Encryption ishlatish. Bu usul ma’lumotlarni shifrlashga imkon beradi, shuningdek, ma’lumotlar bazasiga kirish uchun autentifikatsiya va autorizatsiya protokollari ishlatishni talab qiladi.
  
• 
  Audit logging ishlatish. Bu usul ma’lumotlar bazasiga kirish va boshqa operatsiyalarni kuzatishga imkon beradi, shuningdek, xavfli operatsiyalarni aniqlashga imkon beradi.
  
• 
  Bu usullar MySQL dasturining xavfli dasturlarga qarshi himoya qilishda yordam beradi va dasturda xavfli dasturlar bilan bog‘liq xavfli operatsiyalarni bajarishga qarshi himoya ta’minlashda juda muhimdir.
  

3.2 Ekologik monitoring axborot tizimi uchun dasturiy ta’minot ishlab chiqish
Biz yuqoridagi bobda yaratilgan ma’lumotlar bazasi asosida ekologik monitoring tizimi uchun dasturiy ta’minot ishlab chiqamiz. Bunda biz dasturiy ta’minotni 4 ta bosqichda amalga oshiramiz:

1. 
   I.L.Erosh nazaraiyasiga ko‘ra tizim foydanuvchilariga ruxsat boshqarishda jo‘natiladigan so‘rovlarga javob qaytaradigan qisim dasturiy ta’minotini ishlab chiqish.
   
2. 
   Ma’lumotlar bazasini yaratamiz(barcha jadval va ular orasida bog‘lanish);
   
3. 
   Yaratilgan ma’lumotlar bazasidagi har bir jadval bo‘yicha CRUD amallarini qilish;
   
4. 
   Yaratilgan tizimda rollarni autenfikatsiya va avtorizatsiya qilish hamda tizim xavfsizligini ta’minlash;
   

Demak dast avval qism dasturiy ta’minotni yaratishdan boshlaymiz. Qism dasturiy ta’minotimiz forma qismi quyidagicha bo‘ladi. Bunda savol va javobni kiritshimiz uchun 2 ta ma’lumot kirituvchi maydolar va ularni yonida bu maydonlar nomlari hamda bu ma’lumotlarni yuborish maxsus tugmadan iborat bo‘ladi. Har bir rol qism dasturiy ta’minotida uning rolining nomi yozilgan bo‘ladi. Bu qaysi foydalanuvchiga qanday rol berilsa albatta qism dasturiy ta’minot ham birgalikda beriladi. Bu qism dastur foydalanuvchini tizimga qaysi rol bilan kirishi tekshirish uchun xizmat qiladi. Ya’ni yaratilgan tizim tomonidan generatsiya qilingan so‘rovni qism daturiy ta’minotga kiritib u orqali so‘rovga javob olamiz va u javobni yaratilgan tizim kiritamiz. Aslida har bir dasturiy ta’minotga bizda mavjud rollarning soniga teng miqdorda so‘rov yuborish kerak lekin biz ularni bir satr matnga birlashtirib jo‘natamiz.
Xususan oddiy foydalanuvchiga faqat foydalanuvchi savoli kifoya va u shu orqali login qilsa bo‘ladi. Kordinatorga esa kordinator roli uchun hamda foydalanuvchi roli uchun mo‘ljallangan so‘rov ham berib ko‘riladi sababi kordinator foydalanuvchi ruxsat etilgan amallarni bajarish huquqiga ega bo‘lishi kerak. Admin roliga esa foydalanuvchi va kordinator so‘rovlari hamda admin uchun mo‘ljallangan so‘rovlar eriladi. Chunki admin tizim rollarining barchasiga ruxsat etilgan amallarni bajarish funksiyasiga ega.
Ushbu holatda super admin roli uchun mo‘ljallangan qism dasturiy ta’minot berilgan:

Buni esa admin roli uchun mo‘ljallangan qism dasturiy ta’minot berilgan:

Bu esa oddiy kordinator roli uchun qism dasturiy ta’minot:

Agar foydalanuvchi kerakli ruxsatlarga ega bo‘lmasa, ularni yo‘qligini ko‘rsatadigan sahifaga yo‘naltiring.
MySql ma’lumotlar bazasida ma’lumotlar bazasi quyidagi ko‘rinishda shakllantirildi:

Jadvallar o‘rtasida bog‘lanishlar amalga oshirildi. Har bir jadval minimal darajadi kerak ustunlar bilan yaratildi. Asosiy jadvallar sifatida rollar va doydalanuvchilar jadvali tanlab olindi. Qolgan yordamchi jadvallar esa ular bog‘liq ravishda yaratildi.
Bu esa biz yaratgan dasturiy ta’minotga kirish uchun kirish sahifasi:

Birinchi kiritish maydoni tizim tomonidan avtomatik to‘ldirilgan bo‘ladi. Ya’ni tizim generatsiya qilgan so‘rov bn to‘ldirilgan bo‘ladi. Keyin kiritish maydoni qism dasturiy ta’minot tomonidan berilgan javobni kiritshga mo‘ljallangan va buni foydalanuvchi qism daturiy ta’minotdan olgan javob bilan to‘ldiradi.

3.3 Ekologik monitoring axborot tizimi uchun yaratilgan dasturiy ta’minot imkoniyatlari va tahlili.

Yaratilgan ekologik monitoring tizimi foydalanuvchilar uchun qulay interfeys va sodda funksionallikka egadir. Tizimga muvaffaqiyatli jirgan foydalanuvchi tizim resurslaridan o‘ziga biriktirilgan roli orqali foydalanadi. Agar kirgan foydalanuvchining roli super_admin bo‘lsa unga tizim resusrlari haqida umumiy ma’lumot beruvchi hisobotlardan iborat quyidagi diagrammalar chiqadi:

Agar muvaffaqiyatli tizimga kirgan foydalanuvchi roli admin bo‘lsa shu adminga tegishli filial ma’lumotlari va shu filialga tegishli quduqlar haqidagi ma’lumotlardan iborat quyidagi diagramma chiqadi:
Agar tizimga muvaffaqiyatli kirgan foydalanuvchi roli kordinator bo‘lsa shu kordinatorga tegishli quduq ma’lumotlari, yani ushbu quduqning so‘ngi haftadagi sho‘rlanish va namlanish darajasini ko‘rsatuvchi quyidagi diagramma chiqadi:
Shuningdek tizimda bir qator jadvallar shakllantirilgan. Har bir jadvalda ma’lumotlarni o‘chirish, ko‘rish, o‘zgartish va yangi qo‘shish kabi imkoniyatlari mavjud.
Tizimga muvaffaqiyatli kirgan foydalanuvchi o‘z shaxsiy ma’lumotlariga kirib o‘zining shaxsiy ma’lumotlarini tahrirlash imkoniyatiga ega.
Tizimda hudud qo‘shish imkoniyati ham mavjud. Ushbu hududga mos filiallar va filiallarga mos quduqlar qo‘shish imkoniyati mavjud. Har bir hudud bo‘yicha kunlik quduqning sho‘rlanishi va namlanganlik darajasi haqidagi ma’lumotlarni qo‘shish imkoniyati mavjud.
Tizimda rollarga mos ruxsatlarni qo‘shish imkoniyati ham mavjud. Bu orqali rolalrni ichma-ich qilish imkoniyati hal qilindi. Tizimga foydalanuvchi qo‘shish va ushbu foydalanuvchiga filial yoki quduq biriktirish huquqi faqatgina tizim egasida mavjuddir. Tizim egasi ushbu tizmda super admin roliga ega va ushbu rolga barcha jadvallarni ko‘rish, yangi ma’lumot qo‘shish, tahrirlash va o‘chiris imkoniyatiga ega.
Tizim orqali rollarni boshqarish, hududlar kesimida, filiallar kesimida va quduqlar kesimida yillik, oylik, haftalik va kunlik juda muhim bo‘lgan hisobotlarni qurish mumkin. Hududlardagi sho‘rlanish va namlanish darajasiga qarab hududlardagi quduqlar sonini dinamik tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘lindi.

III bob bo‘yicha xulosa

Ekologik monitoring axborot tizmining dasturiy taminoti ishlab chiqildi. Ishlab chiqilgan dasturiy ta’minot xavfsizligini har tomonlama ta’minlashga erishildi. Ma’lumotlar bazasi, foydalanuvchi interfeysi va ruxsatni boshqarish orqali tizimning har tomonlama dasturiy ta’minotning yuqori darajadagi xavfsizligiga erishildi. Bir qator imkoniyatlarga ega ekologik monitoring axborot tizimini yaratildi. Dasturiy ta’minot 2 qismdan iborat bo‘ldi. Qism dasturiy ta’minot va asosiy tizim. Qism daturiy ta’minot C# dasturlash tilida, asosiy tizim esa Laravel texnologiyasi yordamida qurildi.Boshqa ekologik tizimlardan farqli ravishda ushbu tizimda tizim foydalanuvchilarining ruxsatlarini boshqarishda yangicha qulay model asosida amalga oshirildi.
Xulosa qiladigan bo‘lsak ekologik monitoring axborot tizmining xavfsizligini ta’minlashning dasturiy taminotini ishlab chiqish, yuzaga keladigan muommolar va xavfli hujumlar oldindan tahlil qilinib yuqori xavfsizlik darajasiga ega ruxsatni dinamik boshqarish imkoniyatiga ega ekologik monitoring axborot tizimi shakllantirildi.

XULOSA

Ushbu magistrlik dissertatsiya ishi davomida funksional jadvallar asosida ruxsatni boshqarishninng algoritmik modellari asosida ekologik monitoring tizimi shakllantirildi. Dissertatsiya ishi davomida quyidagi natijalarga erishildi:

• 
  ekologik ma’lumotlarni tasniflash;
  
• 
  laravel texnologiyasi imkoniyatlari, arxiteturasi va zararli dasturlarga himoya mexanizmini tahlil qilish va tadqiq qilish;
  
• 
  funksional jadvallar yaratish va tadqiq qilish;
  
• 
  Erosh nazariyasida ruxsatni boshqarish modellarini qurish;
  
• 
  Petri tarmog‘i yordamida yaratilgan modelni tahlil qilish;
  
• 
  ko‘rilayotgan masalaga Np muommo qo‘llash va tadqiq qilish;
  
• 
  ekologik monitoring axborot tizimi ma’lumotlar bazasini shakllantrish va dasturiy ta’minot ishlab chiqish.
  

Xulosa qilib aytganda ekologik monitoring tizimini yaratishda tizim resurlaridan foydalanishda ma’lum foydalanuvchilarga ma’lum bir resurslarni cheklash, ma’lum bir foydalanuvchilarga tizimning qo‘shimcha resurslaridan foydalanish imkoniyatlariga alohida e’tibor berildi. Ushbu muommo foydalanuvchilarning tizimga kirishdagi rollarini aniqlash orqali hal qilindi. Tizim foydalanuvchilari rollariga mos qism dasturiy ta’minot orqali savol javob qilinib, rollarga mos tizim resurslaridan foydalanish imkoniyati yaratildi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR