Ekologiya huquqi: tushunchasi, rivojlanish bosqichlari, predmeti

EKOLOGIYA HUQUQI: TUSHUNCHASI, RIVOJLANISH BOSQICHLARI, PREDMETI
Reja:
1. Ekologiya huquqi, uning predmeti va obektlari.
2. Ekologik tizim tushunchasi.
3. Ekologik javobgarlik tushunchasi.


XX asrda amalga oshirilgan fantexnika revolyutsiyasi natijasida yaratilgan yangi texnika vositalari, ishlab chiqarish ob’ektlari O’z navbatida tabiatga bo’lgan ta’sirini oshishi misli kutilmagan ekologik salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi. Shuning uchun ekologik munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan ijtimoiy-huquqiy chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqildi va amalga oshirila boshladi. Ush bu holat ekologik huquqiy munosabatlar doirasi va darajasini o’rganuvchi ekologiya huquqi fanining paydo bo’lishi va rivojlanishiga zaruriyat yaratdi. Ekologiya huquqi – tabiat bilan jamiyat o’rtasida paydo bo’ladigan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tomondan tartibga solishni o’rganuvchi fonddir. Ekologiya huquqi bugungi kunda o’zbekiston Respublikasining mustaqil huquq tizimida O’z o’rni va salohiyatiga ega bo’lgan alohida yo’nalish va xususiyatlarga ega bo’lgan huquq sohasi hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki har bir huquq sohasining mohiyati tartibga solinayotgan ijtimoiy munosabatlar doirasi va darajasiga bog’liq bo’ladi. Shu jumladan, ekologiya huquqi huquq tizimining sohasi sifatida tartibga solayotgan ijtimoiy munosabatlarning kengligi, murakkabligi, xilma-xilligi va o’ziga xos xususiyatlari bilan boshqa huquq sohalaridan ajralib turadi. Hammamizga ma’lumki, davlat va huquq nazariyasiga asosan huquq sohalari ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida tutgan o’rni va ishtiroki darajasi doirasi nuqtai nazaridan mustaqil va kompleks (majmualashgan yoki keng qamrovli, keng tarmoqli) huquq sohalariga bo’linishi mumkin. Mustaqil huquq sohalari ijtimoiy munosabatlarni asosan o’zining kuchi, imkoniyatlari darajasida tartibga soladi. Masalan, ma’muriy huquq, jinoyat huquqi, fuqarolik huquqi, mehnat huquqi va boshqalar. Keng qamrovli (kompleks) ahamiyatga ega bo’lgan huquq sohalari ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda boshqa huquq sohalarining huquqiy qoida-talablari va tamoyillardan foydalanadi. Ekologiya huquqi ham tabiat-jamiyat tizimidagi global ahamiyatga ega bo’lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda birinchi navbatda ekologik umum majburiy ahamiyatga ega bo’lgan tamoyil, usul va qoida-talablardan foydalanadi, ikkinchidan, ushbu murakkab ekologik muammolarni hal qilish, ularning huquqiy tartibotini ta’minlashda o’zaro bog’liq bo’lgan huquqning boshqa sohalarining kuch va imkoniyatlaridan foydalanadi. Chunki, ekologiya huquqi hal qilishga qaratilgan ekologik muammo va vazifalarning ko’lami kengligi, murakkab va ahamiyatliligi sababli faqatgina jamiyat hayotining ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-madaniy jabhalarida mavjud bo’lgan barcha vosita chora-tadbirlarni safarbar qilish orqali ekologik munosabatlarni tartibga solish mumkin. Shuning uchun ham ekologik muammolarni hal qilishga qaratilgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda ekologik tamoyil, qoida va talablar bilan bir qatorda boshqa huquq sohalari ya’ni ma’muriy, jinoiy, fuqarolik, mehnat va xo’jalik-huquqiy vosita va qoida-talablaridan foydalanadi. Demak, ekologiya huquqi - tabiat va jamiyat tizimida paydo bo’ladigan ekologik-huquqiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan keng qamrovli va ko’p tarmoqli huquq sohalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Shuni ta’kidlash joizki, har bir fan yoki huquq sohasi yoki ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida tutgan o’rni va tartibga solinayotgan munosabatlarning ko’lamiga ko’ra o’ziga xos xususiyatlariga ega bo’ladi. Shu jumladan ekologiya huquqi ham birinchi navbatda huquq tizimining alohida sohasi sifatida boshqa huquq sohalari bilan chambarchas bog’liq bo’lib, huquqning umum e’tirof etilgan tamoyil, shakl va qoidalardan foydalanib, rivojlanib bormoqda. Shuning bilan bir qatorda ekologiya huquqi tartibga solayotgan ijtimoiy munosabatlar tabiat qonuniyatlari, tabiiy resurslar, ekologik tizim va komponentlarga ta’sir etish ya’ni holatining yomonlashishi, miqdorining kamayishi, muvozanatning buzilishi, turlarning yo’qolib ketishi va hokazolar kabi jarayonlarda paydo bo’ladi. Hammamizga ma’lumki, inson tabiat mahsuli, uning bir qismi, tabiat qonuniyatlari doirasida shakllangan, rivojlanayapti va taraqqiy etib boradi. Bir so’z bilan aytganda «Tabiat-jamiyat» tizimida tabiat beqiyos darajada ustun huquqqa, ko’lamga va salohiyatga egadir. Shuning uchun ham jamiyat O’z taraqqiyotiga erishmoqchi bo’lsa, albatta tabiatning muqaddas, ustuvor qonuniyatlarini anglashi, e’tirof etishi, O’z hatti-harakatlarini moslashtirishi va eng muhimi O’z ehtiyojlarini qondirish bilan bog’liq harakat yo’nalishlari tabiatning holatiga bog’lab rivojlantirishi lozim bo’ladi. KO’rib turibmizki, ekologik huquqiy munosabatlarni tartibga solishda tabiiy qonuniyatlarning ustuvorligi O’z navbatida ekologiya huquqining boshqa huquq sohalaridan farq qiluvchi, ajralib turuvchi xususiyatlari mavjudligini taqozo etadi. Ushbu xususiyatlar birinchidan, ekologik munosabatlarni tartibga solishda tabiat qonuniyatlarini ustunligini ta’minlash; ikkinchidan, jamiyat hayotida shakllangan ekologik umummajburiy tamoyil, qoida-talablarning ijtimoiy munosabatlarini tartibga solishda qo’llash; uchinchidan, ekologik munosabatlarni tartibga solish mexanizmida konstitutsiyaviy, ma’muriy, mehnat, jinoiy, fuqarolik, xo’jalik-huquqiy chora-tadbirlaridan foydalanish va to’rtinchidan, ekologik muammolarni hal qilishda jamiyat hayotida ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy-madaniy jabhalarini chora-tadbirlarini keng safarbar qilish bilan belgilanadi. Ekologiya huquqi murakkab ta’limot tizimiga ega bo’lib, tabiat qonuniyatlari va jamiyat qonunlarining o’zaro moslashishi, muvofiqlashishi natijasida shakllanadi, rivojlanyapti va taraqqiy etadi. Shuning uchun ham tabiatda bo’ladigan o’zgarishlar, voqea-xodisalar bilan bog’liq nazariy ta’limot va bilimlar O’z navbatida jamiyatning tabiat sir-asrorlari, ilmini chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Chunki, tabiiy bilimlarni o’rganish O’z navbatida jamiyatning tabiat bilan bo’ladigan o’zaro munosabatlarini uyg’unlashtiradi, har bir davlat ekologik siyosatini yo’nalishlarini oqilona belgilashga xizmat qiladi. Bugungi kunda tabiat qonunlarini o’rganish tabiiy resurslarning rivojlanishi, o’zaro bog’liqligini darajasi ekologik tizimdagi muayyan tabiiy resurs, tur va komponentlar sifat va miqdoriy o’zgarishlari, ularga bo’ladigan ta’sir doiralarini aniqlash yoki bir so’z bilan aytganda tabiat ilmini o’rganishda tabiiy fanlar tizimida O’z yo’nalishi, xususiyatlariga ega bo’lgan ekologiya fani tobora rivojlanib bormoqda. Biz ekologiya huquqi fanini chuqurroq o’rganmoqchi bo’lsak, avvalambor «Ekologiya fani» haqidagi umumiy tushuncha va yo’nalishlarini etarli anglashimiz kerak bo’ladi. Ekologiya – murakkab tizimga ega bo’lgan, tirik organizmlarning yashash sharoiti va shu organizmlarning o’zlari yashab turgan muhit bilan o’zaro murakkab munosabatlarini o’rganuvchi fandir. 1866 yilda nemis biologi O’z ilmiy asarida birinchi bo’lib «Ekologiya» atamasini fanga kiritib, uning ma’nosini tirik organizmlarning o’zaro va ularning yashash muhiti bilan bog’liqligini o’rganuvchi ta’limot sifatida ifodalaydi. Ekologiya atamasi yunoncha «oikos» – turar joy, yashash muhiti, uy, - «logos» – ta’limot, degan ma’noni bildiradi. Bir so’z bilan aytganda, ekologiya biz yashab turgan muhit, uy, vatanimiz haqidagi fandir. Demak, ekologiya huquqi fani global ahamiyatdagi ekologiya fanining tarkibiy qismlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Shuning bilan bir qatorda ekologiya huquqi fanini oldida «Tabiat-jamiyat tizimi» da turli shakl va yo’nalishlarda paydo bo’ladigan o’zaro ta’sirlarni barqarorlashtirish, harakat yo’nalishlarini aniqlash, jamiyat a’zolarining tabiatdan foydalanish bilan bog’liq ehtiyojlarini qondirish me’yorlarini o’rnatish, tabiat qonunlari darajasida atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish talablarini belgilash kabi ma’suliyatli vazifalarni yuklaydi.Tabiat va jamiyat o’rtasidagi uzaro ta’sirlar natijasida turli ijtimoiy munosabatlar paydo bo’ladi. Ushbu sohada ijtimoiy munosabatlarni biz ijtimoiy-ekologik munosabatlar deb ataymiz. Shuni alohida ta’kidlash kerakki ijtimoiy-ekologik munosabatlar shakli, mazmuni jixatdan turli-tuman bo’lib, ushbu munosabatlarni tartibga solishda ham keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilishini taqozo etadi. Ijtimoiy-ekologik munosabatlarni yunalishlarini ilmiy jihatdan asoslangan holda oqilona aniqlash O’z navbatida, ushbu munosabatalrni tartibga solish huquqiy mexanizmni ixchamlashtiradi va amalga oshirishga yordam beradi. Bugungi kunda tabiat-jamiyat tizimidagi ijtimoiy munosabatlar uchta quyidagi asosiy yunalishlarda paydo bo’ladi:
1. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish bilan bog’lik ekologik huquqiy munosabatlar;
2. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bilan bog’lik ekologik-huquqiy munosabatlar;
3. Aholini ekologik havfsizligini ta’minlashga qaratilgan ekologik huquqiy munosabatlar.
Ushbu ekologik-huquqiy munosabatlar yo’nalishlari O’z mazmun-moxiyatiga ko’ra bir-biri bilan chambarchas bog’lik bo’lib, jamiyatning tabiat bilan o’zaro ta’sirlar tizimida tutgan o’rni muammolarni xal qilishda qo’llaniladigan chora-tadbirlari, uslublari va o’ziga xos xususiyatlari bir-biridan farq qiladi. Atrof tabiy muhitni muhofaza qilish - jamiyatda er, er osti boyliklari, suv, o’rmon, xayvonot va o’simlik dunyosi hamda atmosfera xavosini muxofaza kilish, tabiy xosilalar va ekologik kompleslarni saqlash, qayta tiklash, atrof muxitning biologik xilma-xilligini ta’minlash bilan bog’lik qoida-talab, chora-tadbirlarning yig’indisi xisoblanadi. Ayniksa, XX asrda tabiiy muhitni muhofaza qilish yo’nalishiga katta e’tibor beriliib, har bir davlat turli dastur, rejalar va qonunchilik hujjatlari qabul qilingandir. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish bilan bog’lik chora-tadbirlarni amalga oshirishga qaratilgan qonunchilik hujjatlari, qoida-talablari muhofaza ahamiyatidagi ijtimoiy-ekologik munosabatlarini tartibga soladi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish  deganda, jamiyat a’zolarining O’z extiyojlarini qondirish maqsadida tabiatning foydali qismlarini o’zlashtirishishi tushuniladi. Tabiy resurslardan okilona foydalanish -jamiyatning turli extiyojlarini qondirish maqsadida er, er osti boyliklari, suv resurslari, atmosfera xavosi, o’simlik va xayvonot dunyosida foydalanishga qaratilgan ilmiy jixatdan davlat dastur va rejalari, qonunchilik hujjatlari qoida-talablari yig’indisidan iboratdir.