Ekologiyalíq global máseleler zirapova Uldawlet Sanetulla qízí

EKOLOGIYALÍQ GLOBAL MÁSELELER


Zirapova Uldawlet Sanetulla qízí
Berdaq atíndaǵí Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti
Tariyx fakulteti
sociologiya baǵdari 2-kurs studenti


Annotaciya: Bul maqalanıń tiykarǵı mazmunı dúnya júzindegi global mashqalalardıń biri bolǵan ekologiya máseleleri, ekologiya pataslanıwınıń tiykarǵı sebeplerı olardıń aldın alıw ushın alıp barilip atırǵan is-ilájlar haqqında keńnen túsinik beriledi.
Tayanish sózler: Ekologiya, jasaw ornı‚ ortalıq‚ statistika‚ ósimlik‚ haywanat.

«Ekologiya» termini ilimge birinshi márte nemis zoolog ilimpazi E. Gekkel tarepinen 1866-jılı kiritilgen (Organizmlerdiń uluwmalıq morfologiyası shıǵarmasında). Bul termin grekshe sóz bolıp, «Oykos» - úy, jay, «logos» pán degendi bildiredi.

Ekologiya biologiyalıq pán bolip organizmlerdin bir-biri ham sırtqı ortalıq sharayatı menen óz-ara múnasibet nızamlıqların úyrenetuǵın pán esaplanadı. Organizmlerdiń iykemlesiwin (adaptaciya) úyreniw sıpatında qáliplesken házirgi zaman ekologiyası - tábiyattan aqılǵa muwapıq paydalanıw hám tábiyattı qorǵawdıń teoriyalıq tiykarı esaplanadı.
Ekologiya tábiyat resurslarınan aqılǵa muwapıq paydalanıwda hám tábiyattı qorǵawda ilimiy tiykar bolıp xizmet qıladı.
Házirgi waqıtta ekologiyanıń tıykarǵı wazıypaların tómendegishe táriyplew múmkin:
• Insanniń xojalıq iskerligi tásirinde tábiyatta júz beretuǵın ózgerislerdi aldınnan biliw;
• Biosferadaǵı bolıp atırǵan processlerdi úyreniw‚ basqarıw‚ boljaw‚ insan jasaytuǵın ortalıqtı saqlap qalıw;
• Buzılǵan tábiyiy ekosistemalardı tiklew‚ soniń menen birge paydalanıwdan shıǵarılǵan awıl-xojalıǵı egin maydanların jáne iske salıw (rekultivaciya)‚ jaylawlardıń topıraq ónimdarlıǵın tiklew;
• Ekologiyalıq qáwipti anıqlaw hám onıń aldın alıw;
• Tábiyatta siyrek ushırasatuǵın hám joq bolıp baratırǵan ósimlik hám haywanlardı qorǵaw‚ kóbeytiw jolların islep shıǵıw;
• Hawa hám topıraqtıń tazalıǵın támiyinlew;
• Suwdıń tazalıǵın saqlaw‚ pataslanıwǵa jol qoymaw;
• Tábiyat hám jámiyet arasındaǵı teń salmaqlılıqtıń buzılıwına jol qoymaw.
Dúnyadaǵı xalıqlar sanı oǵada kóp. Sońǵı maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda bul san 2022-jıl 15-avgust sánesine kóre 8 mlrdtan asqanlıǵın kóriwimiz múmkin. Bular pútkil dúnya júzinde jasap ómir súrip atırǵan xalıqlar sanaladı.
Házirgi kúnde jer júzi xalqınıń 1.2 mlrdtı taza ishimlik suwına mútáj. Al, 2.3 mlrd adam bolsa sanitariya talabına juwap bermeytuǵın suwdan paydalanıwǵa májbur bolmaqta.
Suw hám hawa insan ómiri ushın eń kerekli ónimler esaplanadı. Insan ómiri hám den-sawlıqtı bekkemlewde suw eń zárúr derek.
Alımlardıń esaplawına kóre, jer júzinde dizimge alınbaǵan hám alınǵan 117 million úlken-kishi kóller bar. Olar jer júziniń 4%in quraydı. Planetamızda eń iri kól Káspiy teńizi esaplanadı.
Ótken ásir 60-jıllarına shekem Aral teńizi dúnyadaǵı tórtinshi orındı iyelewshi eń iri kól esaplanǵan. Sońǵı jıllarda onıń suwı júdá kemeyip ketti hám házirde ol eń iri kóller kórsetkishinde dáslepki onlıqqa da kirmeydi.
Ótken dáwirdiń 60-jılllarınan baslap Aral teńizi qurıy baslaǵan. 1991-jılǵa kelip teńiz suwı 50-60% ke kemeygen, ol iyelep turǵan orın 30-35% ke qısqarǵan. Aral teńizi suwı onnan keyinde kemeyiwdi dawam etip, búgin ol 10 mıń kvadrat kilometrden de kem kólemdi iyelep turıptı.
XX ásirdiń ekinshi yarımında Orta Aziyada kelip shiqqan eń qorqınıshlı ekologiyalıq apatshılıq – Aral teńiziniń qurıwı boldı.
Ózbekstan Respublikası Birinshi Prezidenti I.A. Karimov óziniń "XXI ásir bosaǵasinda: qáwipsizlikke, turaqlılıq shártleri hám rawajlanıw kepillikleri" miynetinde ekologiyalıq qáwiptiń júzege keliwi, onıń barǵan sayın keskinlesiwi hám onıń sociallıq turmısqa kórsetilip atırǵan unamsız tásiri haqqında keń túrde aytıp ótken edi.
Ózbekstan Respublikası Ǵárezsizlikke erisken dáslepki jıllardan baslap ekologiyalıq mashqalalar hám olardı saplastırıw máselelerine ayrıqsha itibar qaratılmaqta. Aral máselesin aldın alıw ushın kóplegen is-ilájlar ámelge asırıldı. Xalıq aralıq Araldı qutqarıw fondı shólkemlestirildi. Teńiz ornın kóklemzarlastırıw maqsetinde hár jılı millionlap seksewil náller egilip, tuqımları sewilip atır. Húrmetli Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoevtıń baslaması tiykarında bir neshe jıllardan berli qurıp qalǵan teńiz ultanına shólge shıdamlı bolǵan ósimlikler egiw jumısları alıp barmaqta. Ótken jılaar dawamında qurıp qalǵan teńiz ultanınń 1,5 mln gektar jerge shólge shıdamlı puta hám yarım puta tárizli ósimlikler, náller hám tuqımları egilip atır.


Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1. Jumanov M.A. "Ekologiya". Tashkent‚ 2017.
2. Karimov I. Ózbekistan XXI asir bósaǵasida: xafsizlikka tahdid‚ barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent‚ 1997. 114 b.
3. Ziyomuhamedov B. "Ekologiya va manaviyat". Toshkent‚ 1997.
4. Egamberdiev R. "Ekologiya". Toshkent‚ 2010.
5. www.uzreport.news
6. www.gazeta.uz
7. www.ziyonet.uz
8. www.uznature.uz
9. uz.m.wikipedia.org
10. www.elib.buxdu.uz
11. www.hozir.org
12. www.library.tdtuof.uz