«Ekologiyalıq monıtorıń hám ekologiyalıq ekspertiza» páninen kurs ishi tema : «Jámiyetlik ekologiyalıq ekspertizasi hám ekologiyalıq audit»

2. Ekologiyalıq jaǵday jáne onı bahalaw kriteryaları
Ekologiyalıq mashqalanıń quram tabıwı hám rawajlanıwı mashqalalı jaǵdaydıń qáliplesiwi menen tikkeley baylanıslı. Mashqalalı jaǵday - átirap ortalıqtıń unamsız ekologiyalıq, sotsial hám ekonomikalıq aqıbetlerge sebep bolatuǵın yamasa bolıwı múmkin bolǵan antropogen (geyde tábiy) ózgeriwi bolıp tabıladı. Bul túsinik hár qanday ekologiyalıq komponentlerdi yamasa olardıń komplekslerindiń (mexanik tásir, fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq pataslanıwı, shıǵındılardan unamsız paydalanıw hám basqalar sebepli) landshaftler (geosistemaler) dıń aynıwın óz ishine aladı.
Ekologiyalıq teń salmaqlılıq - tábiy ortalıqtaǵı onıń tiykarǵı komponentleriniń óz - ózin tártipke salıp qoyıwı yamasa qayta tikleniwi tábiy yamasa insannıń aralasıwı menen jasalma jol menen dinamikalıq jaǵdayın saqlap turıwı bolıp tabıladı. Ekologiyalıq teń salmaqlılıq - málim shegaralanǵan aymaq (landshaft ) de janlı hám jansız tábiyaat ortasındaǵı teńlik, tuwrı munasábet, bir-birlerin taqoza etiwi, málim dárejedegi ólshemleri (tabıs -shıǵın, biomassa hám b.) menen xarakterlenetuǵın qásiyetleri, janlı organizmleriniń óz-ara munasábetlerinen ibarat.
Ekologiyalıq teń salmaqlılıq tábiy hám antropogen faktorlar tásirinde aynıwı múmkin. Buzılıw nátiyjesinde áwele ósimlik gruhlarining quramı hám strukturası zálellenedi. Tásir qısqa múddetli hám turaqlı bolıwı múmkin. Qısqa múddetli tásir nátiyjesinde geosistema ayrıqsha, geyde bir tegis ózgeriwge ushraydı (bul hal tásir sajiyasiga baylanıslı ). Ekologiyalıq teń salmaqlılıqtıń aynıwı geosistemadagi tábiy balansnng ózgeriwi menen tikkeley baylanıslı. Ekologiyalıq teń salmaqlılıqtı saqlaw insannıń ómiri ushın qolay sharayatlardı jaratıw menen bir qatarda ekologiyalıq xızmettiń zárúrli wazıypası bolıp tabıladı.
Ekologiyalıq teń salmaqlılıq sebepli ekosistemada arnawlı bir sapa jaǵdayı saqlanıp turadı yamasa arnawlı bir geografiyalıq jay hám geologik dáwir ushın tán bolǵan suksession rawajlanıw qatarında bir ekosistemaning basqası menen almasinuviga alıp keletuǵın energiya hám elementtıń tabısı hám shıǵımınıń dinamikalıq teńligi boladı. Arnawlı bir sistemanıń formalaninshiga múmkinshilik beretuǵın ekolgik jaǵdaynı támiyinleytuǵın komponentlerdiń muǵdarlıq birikpesi ekologiyalıq komponentler balansı dep ataladı. Landshaftde koefficient yamasa teń salmaqlılıqtı ańlatiwshı kórsetkishler sisteması landshafttıń element hám energiya balansı dep ataladı. Balans - landshaftqa keletuǵın, odaǵı processlerge sarplanatuǵın hám geosistemadan shıǵıp ketetuǵın element hám energiya muǵdarın salıstırh bolıp tabıladı.
Pán - texnika rawajlanıwı insannıń tábiyaatqa tásir kórsetiwshi qudıretin asıwına hám bunıń nátiyjesinde onıń islep shıǵarıw hám pán - texnika (rawajlanıwı) iskerligi menen baylanıslı bolǵan faktorler - industrilizatsiya hám urbanizatsiya, energetika sheki onim resurslariniń azayıwı, tábiy dinamikalıq teń salmaqlılıqtıń aynıwı nátiyjesinde átirap tábiy ortalıq sapasınıń jamanlashuvi menen baylanıslı bolǵan máseleler bolıp tabıladı. Pán - texnika rawajlanıwı sharayatlarında jámiyet rawajlanıwınıń shárt - sharayatları bolǵan tábiy resurslernan paydalanıwdıń jedellashuvi hám tábiy ortalıqtı qorǵaw hám de tábiy resursların qayta qayta tiklew arasındaǵı qarama-qarsılıqlar ekologiyalıq mashqalalerdıń negizin quraydı.
Atap ótiw kerekki, hár qanday kólemdegi ekologiyalıq mashqala tábiy hám de sociallıq-ekonomikalıq gegrafik nizamlıqlar tiykarında júz beriwi sebepli geografiyalıq mashqala da esaplanadı. Sebebi, hár qanday ekologiyalıq mashqala arnawlı bir aymaqta - geosistema, landshaft, tábiy kompleksde quram tabadı hám rawajlanadı.
Ekologiyalıq mashqala geosistema sheńberinde úyreniliwi kerek. Sebebi, landshaft - tábiy resurslar dáregi hám insannıń turmıslıq ortalıǵı bolıp tabıladı. Insannıń tábiyaatqa bolǵan tásiri kólemi málim normaǵa shekem bolıwı kerek, tásirnng málim normadan asıp ketiwi menen ekologiyalıq teń salmaqlılıq buz'ladı. Bunıń áqibetinde tábiyaattıń reakciyası oǵan bolǵan tásir kóleminden bir neshe márte asıp ketiwi múmkin (mısalı, Aralbo'yi regioni). Geoekologik mashqalalardıń quram tabıwı hám rawajlanıwı landshaftlarda ekologiyalıq teń salmaqlılıqtıń aynıwı menen baylanıslı.
Insan hám tábiyaat ortasındaǵı munasábetlarininig ózgeriwi nátiyjesinde tábiy ortalıqta ózgerisler júz boladı..Tábiyaattan paydalanıw principleriniń aynıwı tekǵana átirap ortalıqta ózgerislerge alıp kelmeydi, bálki jámiyette de reakciya qáliplesedi. Basqasha aytqanda, jámiyet tábiy resurslardan qanshellilik tiykarlanǵan halda paydalanıwǵa qaray sonshalıq payda kóredi. Bul processda tábiy ortalıqta túrli dárejede jaǵday quram tabadı.payda bolıwına kóre ekologiyalıq jaǵdaylardı úyreniw ámeliy áhmiyetke iye.
Qandayda bir orınnıń ekologiyalıq jaǵdayı 'sharoit“jaǵday” sıyaqlı bir-birine jaqın yamasa sinonimler bolǵan terninlar menen ańlatpalanadı. Bul terminler arasında “jaǵday” termini ekologiyalıq jaǵdaynı anıqlaw xarakteristikalawg múmkinshilik beredi. Ekologiyalıq jaǵday ekologiyalıq, ekologiyalıq ekonomikalıq, sotsial-ekologiyalıq, geoografik-ekologiyalıq (geoekologik), landshaft -ekologiyalıq hám basqa sóz dizbegiler menen birgelikte qollanıladı.”Ekologiyalıq jaǵday” tusuhunchasiga bir qansha tariypler berilgen (Shestakov, 1992; Kalesnik, 1992; Kochurov hám b., 1996 ; Rafiqov, 2000; hám b.
A. Rafiqovga (2000) kóre, ekologiyalıq jaǵday - málim sharayatta ámeldegi bolǵan tábiy teń salmaqlılıq, onıń dinamikalıq jaǵdayı komponentlerin sol jaǵday daǵı normativ qásiyetleriniń ózgeris baǵdarları, janlı hám jansız tábiyaat tábiyaat ortasındaǵı munasábetti turaqlılıq jaǵdayı, adamlardıń turaqlı tábiy jaǵdayı dárejesinden ibarat.
Ekologiyalıq jaǵdaynı bahalaw (klassifikaciyalaw ) mezomlarini islep shıǵıw talay quramalı másele. Buǵan baylanıslı arnawlı bir faktorlar hám kriteryalardı esapqa alıwǵa tuwrı keledi. Qánigeler tárepinen túrli kriteryalar usınıs etilgen. Biraq, buǵan baylanıslı bildirilgen oy-órisler túrme-túr.
1991-jılda birinshi bar baspa etilgen “Ózbekstan ekologiyalıq kartası”da ekologiyalıq jaǵdaylardı bahalawdıń kriteryalar shkalası berilgen.