«Ekologiyalıq monıtorıń hám ekologiyalıq ekspertiza» páninen kurs ishi tema : «Jámiyetlik ekologiyalıq ekspertizasi hám ekologiyalıq audit»

3. Ekologiyalıq qadaǵalaw hám ekologiyalıq ekspertizaning huqıqıy jaǵdayı.
Xar bir pán tarawi sonday-aq ekologiya xukuki Páni social
munasábetlerdi tártipke salıw processinde uz yunalishlari yaǵniy principlerıge iye
bulib, uz gezeginde xar bir pán tarawiniń maksad hám wazıypasınan kelip chikadi.
Ekologiya xukukining principlerı tábiyaat jámiyet tizmidagi uzaro munasábetler
yunalishi shegaraların belgilep beriwde ekologiyalıq xukukiy mexanizmdiń
barkarorligini kepillik beriwde hám konunchilik koida talaplarınıń ekologiyalıq
munasábetlerin tártipke salıw rejimin belgilewde áhmiyetli axamiyatga iye esaplanadı.
Bizge malumki ekologiya xukuki tábiyaat menen jámiettiiń urtasidagi uzaro
munasábetlerdi xukukiy tártipke saladı. Sonday-aq tábiyaattıń biykarlap
bulmaydigan konuniyatlari hám háreketleriniń tártipke soluvchi mámleket
konunlari bar. Ekologiyalıq xukukiy principlerdiń tiykarǵı waziypası sonnan
ibarat konuniyatlarning ústinligin tán alǵan túrde jámiyet azolarining
tábiyaatqa bulgan háreketlerdi ilimiy tiykarlanǵan túrde yunaltirishdan ibarat.
Tábiyaat hám jámiyet urtasidagi uzaro munasábetler júdá xilma - qıylı bulganligi
ushın ekologiya xukukining principlerıni kuyidagi bulishimiz múmkin.
1. Mámleket hám xukukning ulıwma principlerı.
2. Átirap tábiy ortalıqtı muxofaza etiwge tiyisli principler.
3. Tábiy resurslardan okilona paydalanıwǵa karatilgan principler.
Ekologiy xukuki sistemasınıń tarawi retinde ekologiya munasábetlerdi tártipke
salıwda mámleket hám xukukning kuyidagi principlerıden paydalanıladı.
• Konuniylik
• İjtimoiy, ádalat.
• Áshkaralıq.
Adamlardıń xukuk hám minnetleriniń birligi hám boshkalar. Átirap tábiy ortalıq barkarorligini taminlash hám muxofaza etiwdiń principlerı kuyidagilarni uz ishine aladı. Biosfera hám ekologiya sistemaları barkarorligi házirgi hám kelesi áwladtıń genetikalıq fondini saklash fukarolarning ómir ushın kulay tábiy ortalıqǵa iye bulish xukukini taminlash. Jámiettiiń ekologiyalıq siyasiy iktisodiy jáne social máplerin uygunlashtirish. Tábiyaattı muxofaza etiw ilaj - ilajlarınıń
tábiy resurslardan paydalanıw ilajlarınan ústinligin tán alıw.
• tábiy resurslar xolatini qayta tiklew májburiyliwi.
• Ekologiya espertizasini utkazishning májburiyligi, tábiy resurslardan
fakat ilimiy tiykarlanǵan xolatlardan okilona paydalanıwdıń zárúrligi, er
astı hám er ústi baylıqları, usimlik hám xayvonot dúnyası ónimleri
paydalanǵanlik ushın xak tulash kishlok xujaligiga muljallangan eralrning
ústinligi, tábiy resurslar kadastrınıń júrgiziw májburiyligi hám boshkalar.
Tábiyaat hám jámiyet urtasidagi uzaro munasábetler mámleket hám ekologiyalıq funktsiyası Bul principler tiykarında hám sheńberinde ámelge asırılıp tábiy resurslardan okilona paydalanıwǵa xızmet etedi. Ekologiy xukuki uz predmeti yunalishlariva wazıypalarına bulgani sıyaqlı uz usıllarına iye bulib, Bul usıllar tábiyaat hám jámiyet sistemasındaǵı social munasábetler xolatiga tasir eti shorkali úlken axamiyatga iye. Házirgi waqıtta ekologiyalıq munasábetler katnashayotgan fizikalıq hám yuridikalıq shaxslar xatti-háreketlerin tugri yunaltirish ushın túrli usıllar kulami artıp barmokda. Ekologiyalıq xukukiy munasábetler sistemasında usıllardan paydalanıladı.
1. Ekologizatsiyalashtirish
2. Mamuriy xukukiy.
3. Fukroviy xukukiy.
Ekologizatsiyalashtirish usılı búgingi kúnde jámiyet ómiriniń siyasiy social iktisodiy mınawy jabxalariga barǵan sayın kirir barıp tábiyaat konuniyatlarining ústinligin taminlash onı muxofaza etiw ilajları islep chikarish
procesine kullanilishi soglom ekologiyalıq ortalıqǵa erisiw zárúriyatın aldımızǵa
kuymokda. Bul usıl orkali shaxs mámleket hám jámiyet ómiriniń barlıq jabxalarining ekologiyalıq koida hám talaplar tiykarında alıp boirishini takazo etedi.
Mamuriy xukukiy usıl mámleket hám xukukning áhmiyetli usıllarınan biri bulib mámlekettiń májbúrlov ilaj - ilajlarınıń kurranilishi kórinetuǵın boladı.
Ekologiyalıq xukukda bul usıl keń kullanilib átirap tábiy ortalıqtı muxofaza etiw
tábiy resurslardan okilona paydalanıw ekologiyalıq koida talapların belgileniwi
barlıq koidani buzǵanlıq ushın juwapkerlik ilajlardıń kullanilishida
úlken axamiyatga iye.
Fukaroviy xukukiy usıl ekologiya xukukida barǵan sayın rawajlanıp baratırǵan usıl retinde tikkeley ekologiyalıq xukukiy munasábetke qatnasıwshılardıń keńligi, múlktiń qol qatılmaslıǵı materiallıq ragbatlantirish tábiyaattı muxofaza etiw ilaj -ilajların kullanilishida kórinetuǵın boladı. Ekologiya xukuki tábiyaat hám jámiyet sistemasındaǵı quramalı munasábetlerdi tártipke saladı. Onıń ushın xam túrli túsinikler taypalar keń kullanilib ekologiyalıq xukukiy koida talapların kullanilishi hám mazmunın ashıp beredi. Ekologiyalıq xukukiy munasábetler sisteması urǵanıw ańsat bulishi ushın uziga tán institut taypa hám teoriyalıq koidalar kompleksin birlestirgen túrde ekologiyalıq xukuki uz sistemasına iye.
Ekologiyalıq xukukning sisteması
ekologiyalıq munasábetlerdi tártipke salıw daǵı axamiyati hám mazmunına kura tiykarǵı institut taypa máseleleriniń malum tártipte jaylasıwı bolıp tabıladı. Biz quramalı ekalogik xukukiy munasábetler yunalishlariga analizi etiw hám urǵanıwdı kiyim-kensheklestiriw maksadida ekalogiya xukuki sistemasın ikkki kismga bulib urǵanamız.
Ekalogiya xukukining ulıwma kismi. Tábiyaat hám jámiyet urtasidagi uzaro
bogliklik. Tábiy resurslarǵa salıstırǵanda múlk xukuki. Ekalogiya qadaǵalawı hám
ekalogik ekspertizaning xukukiy xolati.
Ekalogik konunchilikni buzǵanlıq ushın
juwapkerlik sıyaqlı temalardı uz ishigo alıp tábiyaattı muxofaza kili shva olardan
paydalanıwdıń ilimiy teoriyalıq jixatlari, ulıwma ekalogik xukukiy koidalarni
belgileydi. Arnawlı kismi bolsa tábiy resurslardan okilona paydalanıw hám muxofaza etiw Menen boglik kuyidagi erlerdi muxofaza kili shva olardan paydalanıwdı xukukiy xolati. Suw resurslarini muxofaza kili shva olardan paydalanıwdı xukukiy xolatini aniklash. Er astı baylıqlarınıń xukukiy xati usimlik dúnyasınan paydalanıw hám muxofaza etiw xukukiy etiwdiń xukukiy xolati. Atmosfera xavosini muxofaza etiwdiń xukukiy xolati. Ayrıqsha muxofaza etiletuǵın aymaqlardıń ukukiy xolati. Átirap tábiy ortalıqtı xalkaro xukukiy muxofaza etiw sıyaqlı xar bir tábiyaat obiektiniń xukukiy xolatini kamrab alıwshı arnawlı axamiyatdagi ekalogik xukukiy koidalarni uz ishine aladı.
- Ekalogiya ekspertizaning tiykarǵı principleri kuyidagilardan ibarat.
-Konuniylik. Ekalogik ekspirteza Uzbekiston Respublikasınıń
- Konstitusiyası daǵı elementlar Menen jumıs alıp bardi.
- Tıyanaqlılıǵı. Qandayda zatqa tiykarlanǵan túrde jumıs alıp barıladı.
Ekalogik qawipsizlik talapların esapqa alıwdıń májburiyligi xar kanday joybarlawtirilayotgan xujalik iskerliginiń ekalogik qawipsizligi. Xujalik hám boshka qıylı iskerliginiń átirap tábiy ortalıqǵa hám fukorolar sogligiga tasirini bahalawdıń komplektliligi. Sol sebepli ekkalogik ekspertiziya áhmiyetli hám quramalı ámeliy hám xukukiy iskerligi túri retinde kuyidagi ulıwma tamoillar tiykarında ámelge asıriladı. Konuniyligi, ekalogik ekspertizaning mustakilligi, áshkaralıǵı, ilimiy texnikalıq tıyanaqlıǵı, ekalogik qawipsizligin esapqa alıwdıń májburiyligi. Sonday eken, ekalogik ekspertiza Páni iskerligi nátiyjesinde ekalogik
qawipsizliktiń yamasa insan qawipsizligine erisemiz. Ekspertiza obiekti retinde
karalayotgan proektlerge baha beriwde átirap tábiy ortalıq barkarorligi xalıqtıń sogligi hám ómirine tasir kursatuvchi omilarga itıbar beriw artiqmashliǵin názerde tutudi. Ekspertiza nátiyjeler tugri okilona bulishi ushın biologiyalıq, ximiyalıq, fizikaviy texnologiyalıq demografik agroekologik iktisodiy hám boshka jabxalardagi bilimlerdi jıynaǵan túrde keń kamrovli mexnat maxsuli bulishi hám tekserilip atırǵan obiektke salıstırǵanda real obiektiv baha beriw kerek.
Ekologiyalıq áhmiyetli principlerıden biri retinde bul processda mámleketlik emes - kommerciyalıq bolmaǵan shólkemleri ekologiyalıq ekspertizaning ǵalabalıq hám ádalatlı bulishini támiyinleydi. Ekologiyalıq ekspertizaning Bul
principlerı katiy ámel etilgendagina xar bir obiektivga salıstırǵanda qalıs, ádalatlı,
konuniy, mustakil hám obiektiv juwmaq beriw múmkin. ekologiyalıq ekspertiza processinde túrli sırtqı kórinisler degi kuyidagi usıllardan paydalanılǵan túrde kuzda tutılǵan maksadga erisildi. Malumot tuplash ekspertizadan utayotgan muayyavn obiektke tiyisli bulgan barlıq informaciya malumotlarni yigish hám tuplash.
Ekologiya qadaǵalawı -átirap tábiy ortalıqtı qorǵaw, tábiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw hám ekologiyalıq havfsizlikni támiyinlew qaǵıyda talapların barlıq ministrlik, mámleket komitetleri hám keńseleri, kárxanalar, shólkemler, shólkem, lawazımlı hám fizikalıq shaxslar tárepinen atqarılıwın tekseriw, tábiy ortalıq jaǵdayın úyreniw hám baqlaw, ilajlardı qóllaw menen baylanıslı siyasiy huqıqıy, social, ekonomikalıq hám ruwxıy -bilimlendiriw ilajlar jıyındısın óz ishine aladı.
Ekologiyalıq qadaǵalawdıń tiykarǵı maqseti átirap tábiy ortalıq turaqlılıǵındı saqlawdan ibarat bolıp, mámleket shólkemleri hám jámiyetlik shólkemleri iskerligin muwapıqlastırǵan halda alıp barılıwın talap etdi.
Ekologiyalıq qadaǵalawdıń wazıypaları ;-átirap tábiy ortalıq jaǵdayın hám de xojalıq júrgiziw hám basqa iskerlik tásiri astında oǵan bolatuǵın ózgerislerdi gúzetip barıw -átirap tábiy ortalıqtı qorǵaw, tábiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw, átirap tábiy ortalıqtı salamatlandırıw, tábiyaattı qorǵawǵa tiyisli nızamlar talapları hám átirap tábiy ortalıq sapasınıń normativliklerine ámel etiw boyınsha programmalar hám de ayırım ilajlar atqarılıwın tekseriw.
Ekologiyalıq qadaǵalawı quramalı processni óz ishine aladı hám hár qıylı ilajlar sistemasın ámelgem asıriladı :
-átirap tábiy ortalıqta bolatuǵın ózgerislerdi baqlaw, informaciya kompleksin qáliplestiriw;
-átirap tábiy ortalıq jaǵdayına antropogen tásirinlerdi úyreniw;
- islep shıǵarıw hám xojalıq júrgiziw procesiń barlıq iskerlik tarawılarında ekologiyalıq nızamshılıq qaǵıyda -talaplarına ámel etiliwin tekseriw;
- islep shıǵarıw hám xojalıq iskerligin ámelgem asırıp atırǵan yuridikalıq hám fizikalıq adamlardıń tábiyaattı qorǵawǵa qaratılǵan profilaktikalıq ilaj - ilajlardıń belgilengen ámelgem asırılıwın tekseriw;
-tábiy resurslardan paydalanıw boyınsha ruxsatnamalar beriw;
-'kologik qaǵıyda talaplardı buzǵan yuridikalıq hám fizikalıq shaxslardı anıqlaw, eskertiw, juwapkerlikke tartıw ;
-xalıq arasında ekologiyalıq nızamshılıq qaǵıyda -talaplardı úgit-násiyatot qılıw hám basqalar.
Ekologiya qadaǵalawı menen baylanıslı quramalı iskerligin alıp barshda ekologiya qadaǵalawı sub'ektleri tárepinen tómendegi tiykarǵı shólkemlestirilgen-huqıqıy usıllar qollanıladı.
1. Baqlaw - átirap tábiy ortalıqta bolatuǵın ózgerislerdi úyreniw hám maǵlıwmatlardı toplaw.
2. Ulıwmalastırıw - átirap tábiy ortalıq jaǵdayına zıyanlı hám havfli tásirinlerdi anıqlaw, analiz qılıw tiykarında maǵlıwmatlardı klassifikaciyalaw.
3. Bahalaw -antropogen iskerlik jumıslarınıń zıyanlı, havfli hám nızamǵa qarsılıǵın anıqlaw.
4. Ruxsatnama beriw-yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarǵa jer, suw, ósimlik hám haywanot dúnyası, jer astı baylıqları hám atmosfera hawasınan paydalanıw ushın litsenziya beriw.
5. Eskertiw, sheklew hám toqtatıw -ekologiyalıq havfli hám zıyanlı xojalıq hám basqa iskerlikti sheklew, waqtınsha toqtatıp qoyıw hám bıykarlaw.
6. Juwapkerlikke tartıw -ekologiyalıq qaǵıyda talapların buzǵan, yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarǵa salıstırǵanda basqarıw -huqıqıy juwapkerlik ilajların qóllaw.
Ekologiya qadaǵalawı ekologiyalıq -huqıqıy mexanizmdiń zárúrli strukturalıq bólegi retinde átirap tábiy ortalıq turaqlılıǵındı támiyinlewge xızmet etedi.
2. Ekologiya qadaǵalawı sisteması Ózbekstan Respublikası,, Tábiyaattı qorǵaw tuwrısında”gi nızamnıń 29 -statyasına tiykarınan tómendegi tarribiy bólimlerden ibarat :
1) Átirap tábiy ortalıq jaǵdayın gúzetip boorish mámleket xızmeti;
2) Mámleket ekologiya qadaǵalawı ;
3) Mekemelik ekologiya qadaǵalawı ;
4) Islep shıǵarıw ekologiya qadaǵalawı ;
5) Jámiyetshilik ekologiya qadaǵalawı ;
Átirap tábiy ortalıq jaǵdayın gúzetip boorish mámleket xızmeti zárúrli áhmiyetke iye bolıp, tábiyaatda bolatuǵın fizikaviy, ximiyalıq -biologiyalıq, gidrologik, seymologik hám basqa ózgerislerdi baqlaw, maǵlıwmat toplaw, jer, suw, ósimlik hám haywanot dúnyası, er astı baylıqları hám atmosfera hawası hám de xalıq turmısı hám sawlıgına qáwipli hám zıyanlı tásir etiwshi omikkarni úyreniw, átirap tábiy ortalıqta bolatuǵın ózgerislerdi mámleket shólkemleri hám keń xalıq qatlamlarına jetkiziw sıyaqlı iskerligin óz ishine aladı.
Mámleket ekologiya qadaǵalawı - átirap tábiy ortalıqtı, tábiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw, xalıqtıń ekologiyalıq havfsizligini támiyinlew qaǵıyda -talapların barlıq ministrlik, mámleket komitetleri, keńseler, yuridikalıq shaxslar, lawazımlı shaxslar hám fizikalıq shaxslar tárepinen atqarılıwı maydanınan arnawlı kepillikli organlardıń tekseriw hám sharalardı kóriw menen baylanıslı iskerligin óz ishine aladı.
“Tábiyaattı qorǵaw salasında”gi mámleket qadaǵalawı, mámleket hákimiyatı hám basqarıw keńseleri, arnawlı kepillikli mámleket keńseleri tárepinen ámelgem asırilad.
-Ózbekstan Respublikası Den sawlıqtı saqlaw ministrligi
-Ózbekstan Respublikası Tábiyaattı qorǵaw mámleket komiteti;
-Ózbekstan Respublikası jer resursları mámleket komiteti
-Ózbekstan Respublikası Ishki jumıslar ministrligi
- Ózbekstan Respublikasınıń sanaat hám taw kenshilik qadaǵalawı agentligi arnawlı kepillikli mámleket shólkemleri esaplanadı.
Ekologiya salasında Mekemelik qadaǵalaw -barlıq ministrlik, mámleket komitet hám keńselerde bul iskerlik menen arnawlı shuǵıllanatuǵın ekologiya xızmeti strukturaları ámeldegi bolıp, tetishli bazirlik ishki sisteması sheńberinde tábiyaattı qorǵaw, tábiy resurslardan paydalanıw procesiniń ekologiyalıq qaǵıyda -talaplarına sáykesligin baqlaw, tekseriw, ilajlardı belgilewden ibarat esaplanadi.
Ekologiya salasında Islep shıǵarıw qadaǵalawı - Mekemelik qadaǵalaw menen chambarchac baylanıslı bolıp, Islep shıǵarıw hám xojalıq iskerligin okib baratırǵan kárxana, shólkem, shólkemlerde alıp barıladı.
Ekologiya salasında jámiyetlik qadaǵalawı -jámiyetlik birlespeleri, miynet jámáátleri, siyasiy partiyalar, túrli uyushms hám jámiyetler, puqaralar tárepinen ámelgem asıriladı.
Ekologiyalıq ekspertiza- ekologiyalıq huqıqıy mexanizmdiń strukturalıq bólegi retinde átirap tábiy ortalıqtıń turaqlılıǵındı saqlaw, tábiyǵıy baylıqlardan ónimli hám nátiyjeli paydalanıw hám xalıqtıń ekologiyalıq havfsizligini támiyinlewde zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı.
Ekologiyalıq ekspertizaning huqıqıy jaǵdayı konstituciyalıq qaǵıydalarda, Ózbekstan Respublikası,, Tábiyaattı qorǵaw tuwrısında”gi,,, Ekologiyalıq ekspertiza tuwrısındaǵı nızamlarda, Ózbekstan Respublikası Tábiyaattı qorǵaw mámleket komiteti, Ózbekstan Respublikası Den sawlıqtı saqlaw ministrliginiń ekologiyalıq ekspertizani ótkeriw tártibi tuwrısındaǵı normativ hújjetlerinde belgilengen.
Ózbekstan Respublikası, Ekologiyalıq ekspertiza tuwrısında”gi nızamnıń 3-statyasına tiykarınan ekologiyalıq ekspertiza qo'yidagi maqsetlerde ótkeriledi;
-qaratnıp atırǵan xojalıq hám basqa hár qıylı iskerlikti ámelgem asırıw tuwrısında qarar qabıl etiliwinen aldınǵı basqıshlarda bunday iskerliginiń ekologiyalıq talaplarǵa muwapıqlıǵın anıqlaw ;
-átirap tábiy ortalıqtı qorǵaw hám tábiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw boyınsha názerde tutilayotgan ilajlardıń etarliligi hám tıyanaqlılıǵın anıqlaw ;
-joybarlawtirilayotgan yamasa ámelge asırılıp atırǵan xojalıq hám basqa hil iskerlik átirap tábiy ortalıq jaǵdayına hám puqaralar sog'ligiga unamsız tásir kórsetiwi múmkin bolsa, bunday iskerliginiń ekologiyalıq havfsizlik dárejesin anıqlaw.
Ekologiyalıq ekspertizaning eń tiykarǵı waziypası átirap tábiy ortalıq hám xalıqtıń turmısı hám sawlıgına havfli hám zıyanlı islep shıǵarıw hám xojalıq ob'ektleriniń tásirinlerin aldın alıw, saplastırıw menen baylanıslı preventiv ilajlardı ámelge asırıwdan ibarat esaplanadi.
Ekspertiza ob'ekti retinde qaraliyotgan joybarlarǵa ataq beriwde átirap tábiy ortalıq turaqlılıǵın, xalıqtıń turmısı hám sawlıgına tásir kórsetiwshi faktorlarǵa itibar beriw artiqmashliǵin názerde tutadı.
Náwbettegi princip de ekologiyalıq ekspertizasining ayriqsha principlerden biri bolıp, hár bir xojalıq hám islep shıǵarıw ob'ekti belgilengen tártipte ótkerilgen ekspertiza juwmaǵı tiykarındagini ekologiyalıq tárepinen havflilik dárejesi anıqlanadı. Ekspertiza nátiyjeleri tuwrı, aqılǵa say bolıwı ushın biologiy ximiyalıq, fizikaviy, texnologiyalıq, demografik, agro-ekologlik, ekonomikalıq hám basqa iskerlik tarawılar daǵı bilimlerdi jıynaǵan halda keń qamtılǵan dóretiwshilik miynet jemisi bolıwı hám tekserilip atırǵan ob'ektke salıstırǵanda real, ob'ektiv juwmaq beriw múmkin.
Ekologiyalıq ekspertiza processinde túrli forma daǵı qo'yidagi usıllardan paydalanǵan halda názerde tutqan maqsetke erisiladi.
-maǵlıwmatlar toplaw - ekspertizadan ótip atırǵan muayan ob'ektke tetishli bol'gan barlıq informaciya maǵlıwmatlardı jıynaw hám toplaw ;
-ulıwmalastırıw -ob'ekt haqqındaǵı tóplanǵan ekonomikalıq, texnologiyalıq, ekologlik, gidrologik, ximiyalıq hám basqa maǵlıwmatlardı óz baǵdarları boyınsha málim sistemaǵa keltiriw;
-analiz qılıw - ulıwmalasqan maǵlıwmatlar bankin óz baǵdarı hám qásiyetleri boyınsha bólek úyreniw, klassifikaciyalaw ;
-bahalaw - ekspertiza ótkerilayotgandan ob'ekt baǵdarları, bólimleri, quraytuǵın bólimleri boyınsha havfli hám zálellik dárejesin anıqlaw ;
-juwmaq beriw- ekspertiza ótkerilayotgandan ob'ekttiń ekologiyalıq tárepinen zıyanlı yamasa zıyansiz, havfli yamasa havfsiz, ekologiyalıq qioda talaplarına sáykesligi yamasa bul bul qaǵıydalarǵa qarsı ekenligi haqqında juwmaqlawshı, ádalatlı, ob'ektiv juwmaqqa keliw.
4. Tábiyaat -jámiyet sistemasında ekologiyalıq ekspertizaning bir neshe túrleri, yaǵniy sociallıq-ekonomikalıq ekspertiza, siyasiy-huqıqıy ekspertiza, ilimiy-texnikalıq ekspertiza, sanitariya -ekologiya ekspertiza, jámiyetshilik ekologiya ekspertizalari qollanıwı múmkin.
Ámeldegi nızamshılıq hújjetlerinde ekologiyalıq ekspertizaning ıqsham sisteması tán alıw etiledi.
Ózbekstan Respublikası, Ekologiyalıq ekspertiza tuwrısında”gi nızamnıń 4-statyasında ekologiyalıq ekspertiza qo'yidagi sisteması belgilengen:,, Ekologiyalıq ekspertiza mámleket hám jámiyetlik ekologiyalıq ekspertizasi, sonıń menen birge, ekologiyalıq audit formasında ámelgem asıriladı”,, Ekologiyalıq ekspertiza tuwrısında”gi nızam 2000 jıl 7-iyun qabıl etilgen..
Mına nárseni ayrıqsha aytıp ótiw kerek, ekologiyalıq ekspertiza sistemasınıń tiykarın mámleket ekologiyalıq ekspertizasi quraydı.
Mámleket ekologiyalıq ekspertizasini Ózbekstan Respublikası Tábiyaattı qorǵaw mámleket komiteti júrgizedi hám tiykarǵı kepilliklerge iye esaplanadı.
-mámleket ekologiyalıq ekspertizasini tayınlaydı hám ótkeredi
-ekologiyalıq ekspertizasiga tetishli bolǵan normativ -texnikalıq, huqıqıy -stilistik hújjetlerdi islep shıǵaradı hám tastıyıqlaydı ;
-ekologiyalıq ekspertizasi komissiyası, onıń aǵzaları hám ekspertler toparın dúzedi
-mámleket ekologiyalıq ekspertizasi juwmaqları talaplardı atqarılıwın qadaǵalaw etedi hám xokozo.
Ekologiyalıq nızamshılıq hújjetlerinde ekspertiza ótkeriliwi shárt bolǵan ob'ektler belgilengen bolıp, olar gápine;
-mámleket programmalarınıń, konsepsiyalarınıń ichlab shıǵarıw kúshlerin, social hám ekonomikalıq tarawdıń tarmaqların jaylastırıw hám de rawajlandırıw sxemaların ajıratıw materialları ;
-joybar aldı hám joybar hújjetleri
-tábiy resurslardan paydalanıw menen baylanıslı xojalıq hám basqa hár qıylı iskerlikti tártipke soluvchi normativ-texnikalıq hám jollama -stilistik hújjetlerdiń joybarları ;
-texnikalıq, texnologiya, materiallar, ónimlerdiń jańa túrlerin jaratılıwma tiyisli hújjetler.
-átirap tábiy ortalıq jaǵdayına hám puqaralar turmısı vasohg'lig'iga zıyanlı hám havfli tásir kórsetiwshi islep shıǵarıw procesin ámelgem asırıp atırǵan barlıq túrdegi kárxanalar.
-qala salıq hújjetleriniń barlıq túrleri
-arnawlı huqıqıy rejeli ob'ektler hám basqa ob'ektler.
Bul ob'ektlerge salıstırǵanda mámleket ekologiyalıq ekspertizasini ótkeriw májburiy esaplanadı, hám múlkshilik forması hám de basqarıw baǵınıwınan qaramastan hesh bir ob'ektke buǵan baylanıslı jeńillik berilmaydi.
Mámleket ekologiyalıq ekspertizasining sub'ektleri bolıp ádetde buyırtpashı, jalawshı, qarıydar esaplanadı. Buyırtpashı ekspertizasini belgilew, shólkemlestiriw huqıqına iye bolǵan arnawlı kepillikli organ bolıp tabıladı.
Jalawshı - muayan ob'ektti ekspertiza etetuǵın shólkem, bular qatarda ilimiy-izertlew institutları, kárxana yamasa arnawlı komissiya, ekspertler toparı bolıwı múmkin. Qarıydar bolıp, ekologiyalıq ekspertizasi esaplanǵan kárxana, shólkem, shólkem esaplanadı
Mámleket ekologiyalıq ekspertizasi procesi hár bir ob'ekttiń kólemi hám ayriqsha qásiyetlerine k'ora bir neshe basqıshlardı óz ishine aladı.
1) belgilew- ob'ektke salıstırǵanda ekologiyalıq ekspertiza belgilew hám arnawlı komissiya, ekspertler toparı sisteması
2) ob'ekt haqqında maǵlıwmatlardı toplaw, ulıwmalastırıw hám ataq beriw basqıshı ;
3) ob'ekttiń ekologiyalıq qaǵıyda -talaplarına uyqas yamasa qarsı ekenligi haqqında juwmaq tayarlaw jáne onı tastıyıqlaw ;
4) ob'ekt haqqındaǵı juwmaqtı bank mákemelerine jiberiw;
5) mámleket ekologiyalıq ekspertizasi juwmaǵı maydanınan dawlardı sheshiw.
Mámleket ekologiyalıq ekspertizasining juwmaǵı zárúrli áhmiyetke iye bolıp ob'ekt haqqında unamsız juwmaq berilgen táǵdirde, bank mákemeleri bul ob'ektti finanslashtirmaydi hám iskerlik biykar bolıwı múmkin.
Jámiyetshilik ekologiyalıq ekspertizasi-mámleketlik emes kommerciyalıq bolmaǵan shólkemler, puqaralar tárepinen ámelgem asırılıp, joybarlawtirilayotgan, ámel qılınıp atırǵan túrli ob'ektler maydanınan ótkeriliwi múmkin.
Jámiyetshilik ekologiyalıq ekspertizasi mámleket ekologiyalıq ekspertizasi ótkerganligidan qaramastan ámelge asıriladı.
Ekologiyalıq audit-ekologiyalıq auditorlar tárepinen nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte hám shártlerde ótkeriletuǵın, átirap tábiy ortalıq jaǵdayına unamsız tásir kórsetip atırǵan, islep turǵan kárxanalar hám basqa ob'ektlerdi ǵárezsiz ekologiyalıq ekspertiza qılıw bolıp tabıladı.
Ekologiyalıq audit mámleket ekologiyalıq ekspertizasidan ayrıqsha túrde xojalıq hám islep shıǵarıw ob'ekti mal-múlklisiniń sheshimine qaray ótkeriledi.
Ekologiyalıq ekspertiza zárúrli hám quramalı process bolıp, átirap tábiy ortalıqtı turaqlılıǵındı saqlaw, tábiyaattan nátiyjeli paydalanıw hám xalıqtıń ekologiyalıq havfsizligini támiyinlewge qaratılǵan shólkemlestirilgen-huqıqıy ilajlardan ibarat esaplanadi
Ekologiyalıq juwapkerlik boyınsha social munasábetler ekologiyalıq quqbuzarlik ámelge asırılǵande payda boladı. Ekologiyalıq huqıqbuzarlik degende tábiy resurslardan paydalanıw hám olardı qorǵaw tuwrısındaǵı nızam hújjetlerin buzıwshi ayıplı, nızamǵa qarsı háreket yamasa hárekecizlik túsiniledi. Ekologiyalıq huqıqbuzarlik ámelge asırılǵande átirap tábiy ján-jaqqadada ol arqalı insan salamatlıǵına zálel jetkiziledi yamasa zálel jetkiziw qáwipi tuwıladı. Biraq málim bir jaǵdaylarda zálel ekologiyalıq huqıqbuzarlikni belgilewde esapqa alinbaslıǵı múmkin, sebebi tábiy resurslardan paydalanıw huqıqın buzıw áqibetinde ekologiyalıq munasábetlerdiń basqa bir sub'ektlerin huqıq hám mápleri aynıwı múmkin. Mısalı, hesh kim tárepinen paydalanilmayotgan jer mavdonini óz basımshalıq menen iyelep alıwda mámlekettiń erga bolǵan múlk huqıqı buz'ladı.
Ekologiyalıq huqıq buzarliklar ob'ekti tábiy resurslar, átirap tábiy ortalıq, tábiy resurslardan paydalanıw hám olardı qorǵaw boyınsha belgilengen tártibi esaplanadı. Ekologiyalıq huqıq buzıwlardıń sub'ekti bolsa onı júz etiwshi yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar esaplanadiler.
Ekologiyalıq huqıqbuzarlikning ob'ektiv tárepi minez-qulıqtıń nızamǵa qarsılıǵı, ekologiyalıq záleldi jetkezsh yamasa jetkiziw qáwipi
tuwılıwı hám de ekologiyalıq munasábetlerdiń basqa sub'ektlerin huqıq hám mápleri aynıwı, bul minez-qulıq menen payda bolǵan yamasa payda bolıwı múmkin bolǵan aqıbet ortasındaǵa sebebiy baylanısıw menen ańlatpalanadı.
Ekologiyalıq huqıqbuzarlikning sub'ektiv tárepi degende huqıqbuzarning aybı tushunilishi kerek. Huqıqbuzarning aybı kózkóreki yamasa abaylawsızlik formasında payda bolıwı múmkin. Ekologiyalıq huqıqbuzarlik kózkóreki júz atırǵanında huqıqbuzar ta-qiqlangan qaǵıydanı yamasa orınlawı kerek bolǵan minnetlemeni bile-tura buzadı yoxud atqarmaydı hám bunda ol óz xatta-háreketleri nátiyjesinde zıyanlı aqıbetlerdi kelip shıǵıwın biladi hám de sanalı túrde oǵan jol quyadi. Mısalı, jerlerdi óz basımshalıq menen iyelep alıw, ruxsatsız ań qılıw yamasa tereklerdi kesiw hám basqalar. Abaysızlıq áqibetinde huqıqbuzarlik ámelge asırılǵande, huqıqbuzar óz xatta-háreketi nátiyjesinde unamsız aqıbetlerdi kelip shıǵıwın bila turıp, olar vujudga kelmeydi dep xisoblaydi yamasa zıyanlı aqıbetler kelip chiqilsh múmkinligin aldınan kóriwi kerek hám múmkin bolǵanı halda, onı aldınan kóre bilmaydi. Mısalı, shıǵındılardı tazalaytuǵın buzılǵan úskenelerdi isletiw, ximiyalıq elementlardı normadan artıq isletiw hám basqalar.
Ekologiyalıq huqıqbuzarlik óziniń qáwiplilik dárejesine qaray jınayatlı, basqarıw, puqaralıq (múlkshilik) huqıqbuzarlik hám de ıntızamiy minez-qulıq formasında bolıwı múmkin. Ekologiyalıq huqıqbuzarliklar ushın tetishlicha ıntızamiy, materiallıq, basqarıw, jınayatlı, puqaralıq huqıqıy (múlkshilik) juwapkerlik qollanıladı. Bunnan tısqarı ekologiyalıq huqıqbuzarlikni júz etken adamlardıń tábiy resurslardan paydalanıw huqıqı shekleniwi, toqtatıp turılıwı hám odan juda etiliwi múmkin.
2. Ekologiyalıq nızam hújjetlerin buzǵanlıq ushın ıntızamiy juwapkerlik kárxana, shólkem hám mákemeler menen miynet munasábetlerinde bolǵan shaxslarǵa salıstırǵanda qullaniladi. Ekologiyalıq huqıqbuzarlik ushın ıntızamiy sharalar qóllaw ushın xızmetkerlerge tábiy resurslardan paydalanıw hám olardı qorǵaw wazıypaları júkletilgen bolıwı kerek. Bul wazıypalar miynet shártnamalarında yamasa miynet minnetlemelerdi bóliwleytuǵın basqa hújjetlerde, mısalı, hámel jollamasında óz hákisin tabıwı kerek.
Xızmetker átirap tábiy ortalıqqa zıyanlı elementlar shıǵarıw esabın nadurıs júrgizgenligi, tazalaw úskenelerinen paydalanıw qaǵıydaların buzǵanlıǵı hám basqa miynet wazıypaları menen baylanıslı bolǵan ekologiyalıq minnetlemelerdi atqarmaǵanlıǵı ushın ıntızamiy juwapkerlikke tartıladı.
Ózbekstan Respublikasınıń Miynet kodeksin 181-statyasına muwapıq miynet ıntızamy jumıs buzǵanlıq ushın tómendegi jaza ilajları qollanıladı : xayfsan; ortasha aylıq is haqısınıń otız procentinen artıq bolmaǵan muǵdarında járiyma ; ishki miynet tártibi qaǵıydalarında názerde tutılǵan jaǵdaylarda xızmetkerge ortasha aylıq is haqısınıń ellik procentinen artıq bolmaǵan muǵdarında járiyma salıw ; miynet shártnamasın bıykarlaw. Usı Kodeksda názerde taza ıntızamiy jaza ilajların qóllaw qadaǵan etiledi.