«Ekologiyalıq monıtorıń hám ekologiyalıq ekspertiza» páninen kurs ishi tema : «Jámiyetlik ekologiyalıq ekspertizasi hám ekologiyalıq audit»

Ekologiyalıq audit
Ekologiyalıq audit konkret ob'ektte átirap tábiy ortalıqtıń jaǵdayın bahalaw iskerligi bolıp tabıladı. Ekologiyalıq audit átirap ortalıqtıń qolay shárt-sharayatın támiyinlewdiń zárúrli ekologiyalıq ekonomikalıq quralı bolıp tabıladı. Ol átirap tábiy ortalıq xolatiga unamsız tásir kórsetip atırǵan, islep turǵan kárxanalar hám basqa ob'ektlerdi ǵárezsiz ekologiyalıq ekspertiza qılıw iskerligi esaplanadı.
Dúnyanıń kóplegen mámleketlerinde ekologiyalıq audit procedurası kárxanalar yamasa basqa xojalıq ob'ektleri tuwrısında ekologiyalıq informaciya alıw jáne onı bahalawdıń zárúrli quralı esaplanadı hám ekoaudit informaciyaları basqarıwdıń túrli bug'inlarida túrli ilajlardı islep shıǵıp, ámeliyatqa engiziwde keń qollanıladı. Ózbekstanda ekologiyalıq audit procedurasınıń rawajlanıwı hám qollanılıwı tek sońǵı jıllarda ámelge asırılıp atır.
Ekologiyalıq ekspertiza ushın zárúrli áhmiyetke iye bolǵan hám shet el mámleketlerde rawajlanǵan ekoauditning tómendegi tiykarǵı baǵdarların kórsetiw múmkin:
1. Standartlarǵa ámel qılıw auditi. Ol átirap ortalıq sapa kórsetkishlerin milliy hám xalıq aralıq standartlar menen salıstırıwlap, kárxanalar ushın zárúr ilajlardı usınıs etedi.
2. Juwapkerlik auditi. Oǵan muwapıq átirap ortalıqqa jetkiziletuǵın záleldiń qáwip xateri boyınsha juwapkerlik anıqlanadı.
3. Ekologiyalıq qamsızlandırıwlashdagi audit. Ol qamsızlandırıwlaw shártnamaların dúziw, ekologiyalıq qáwip xaterdi kemeytiw boyınsha preventiv (aldın alıwshı ) ilajlar rejesin islep shıǵıwda, ekologiyalıq qamsızlandırıw xodisalari júz bergen degi záleldi esaplawda, átirap ortalıqtıń pataslanıwına baylanıslı túrde kárxanalarǵa dawa qozǵawtıwda ámelge asıriladı.
4. Ekologiyalıq sertifikatsiya sistemasındaǵı audit. Ol sertifikatsiya ob'ektleriniń belgilengen ekologiyalıq talaplarǵa (standart, normativliklerge) uyqas keliwin bahalaydı.
5. Aymaqlar auditi. Ol aymaqlar ekologiyalıq xolatini anıqlaw maqsetlerinde ámelge asıriladı.
6. Ónimdi bolıw tuwrısındaǵı pitimlerdi tayarlaw daǵı audit.
Bul ekoaudit túri qaratnıp atırǵan investitsiyalaw ob'ektlerin ekologiyalıq kózqarastan tolıqlaw úyreniw maqsetinde ótkeriledi. Bunda audit wazıypasına toplaw, ósimlik hám xayvonot álemi resurslarini izertlew, ilgeri jetkizilgen ekologiyalıq záleldi, átirap ortalıqtıń buzılǵan ob'ektlerin qayta tiklew ma`nisi, átirap ortalıqqa unamsız tásirdiń normativden artıq ǵárejetlerin saplastırıw hám basqalardı bahalaw kiredi.
Házirgi waqıtta qabıl etilgen proceduraǵa muwapıq ekologiyalıq auditni atqarılıwı shárt bolǵan hám ǵayratlı sıyaqlı túrlerge bolıw múmkin.
Atqarılıwı shárt bolǵan ekoauditga tómendegiler kiredi:
•atrof tábiy ortalıq tarawinde xalıq aralıq minnetlemelerdi ámelge asırıwda paydalaniletuǵın ekoaudit;
•davlat shólkemleriniń tapsırig'iga muwapıq, sonday-aq kárxanalardıń ekologiyalıq kórkem onersiyasini tiykarlash ushın ótkeriletuǵın ekoaudit.
•davlat kárxanaların jekelashtirishda ekologiyalıq omilni esapqa alıw ushın ótkeriletuǵın ekoaudit;
• ekonomikalıq sub'ektlerdiń bankrotligi procedurasın ámelge asırıwda ótkeriletuǵın ekoaudit;
•majburiy ekologiyalıq qamsızlandırıwlawdı ámelge asırıwda ótkeriletuǵın ekoaudit;
•investitsiyalash sharayatlarında názerde tutılǵan investitsiya proektleri hám programmaları tayarlaw hám tiykarlashda ótkeriletuǵın ekoaudit.
Bul túrdegi ekoaudit mámleket ekologiyalıq ekspertizasi qiroriga qaray, sonıń menen birge, átirap ortalıqqa tásirdi bahalaw procedurası processinde ámelge asırılıwı múmkin. Óz gezeginde, ǵayratlı ekoaudit ekonomikalıq sub'ekt basshıları yamasa basqa qarar qabıl etiwshi shaxslar sheshimine muwapıq ótkeriledi.
Basqa tárepden ekologiyalıq auditni ishki hám sırtqı túrlerge bolıw múmkin. Ishki ekoaudit qálegen xarakterde boladı hám kárxananıń óz ǵayratına kóre ótkeriledi. Sırtqı audit bolsa, qaǵıyda jol menende, májburiy tiykarda ótkeriledi.
Ekologiyalıq auditni ótkeriwdiń tiykarǵı principleri tómendegiler: auditning qalıslıǵı hám ob'ektligi; professionallıq hám kompetentlik; auditni ótkeriwde alınǵan informaciyalardıń konfidensialligi (jasırınlıǵı ); auditning auditor esapati hám auditor juwmaǵı ushın juwapkerligi; ekologiyalıq audit programmasın administraciya yamasa auditlashtirilayotgan ob'ekt iyesiniń qollap quwatlanıwı ; anıqlanǵan kemshiliklerdi álbette saplastırıw ilajların kóriw.
Ekologiyalıq auditning tiykarǵı wazıypalarına xalıq aralıq ámeliyattı esapqa alǵan halda tómendegilerdi kirgiziw múmkin:
•tabiatdan paydalanıw hám átirap ortalıqtı qorǵaw salasında xojalıq jurgiziwshi sub'ektler iskerligi tuwrısında isenimli informaciyalardı alıw, ekologiyalıq taza texnologiya hám ónimdiń ekologiyalıq markirovkasin engiziw esabına jáhán bazarınan olardıń básekige shıdamlılıǵın asırıw ;
•xo'jalıq iskerligi sub'ektleri, qamsızlandırıw hám finans-kredit shólkemleriniń finanslıq qáwip xaterin kemeytiw;
•tabiattan paydalanıwdı tártipke salıwdıń tiykarǵı baǵdarları instrumentin qurıw ;
•atrof ortalıq salasındaǵı iskerlikti basqa iskerlik tırnaqları menen integraciyalaw « ekologiyalıq” xisobchilikni júrgiziw;
•hámme tán alǵan xalıq aralıq principler, metod hám proceduralardı ámeliyatda esapqa alıw hám qóllaw ;
• ekologiyalıq buxgalteriya esabi hám audit boyınsha bilgir qánigelerdi tayarlaw hám tájiriybeli qánigelerdi qosıw.
Ózbekstanda ekologiyalıq auditga talap asıp baratırǵanlıǵı sebepli onı keń kólemde rawajlandırıw ilajların kompleks ámelge asırıw kerek.
Sońǵı jıllarda mámleketimizde ekotizimler hám átirap -ortalıqtıń tábiy jaǵdayın saqlaw, tábiy resurslernan aqılǵa say paydalanıw jáne onı qayta tiklew jumısları izbe-izlik menen dawam ettirilip atır. Bulardıń barlıǵı, álbette, sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw, atap aytqanda, ekologiyalıq turaqlılıqtı támiyinlew, xalıq salamatlıǵın bekkemlew, tarawǵa zamanagóy texnologiyalardı engiziw múmkinshiliklerin keńeytirip atır.
Búgingi kúnde usı tarawdaǵı munasábetlerdiń huqıqıy tiykarları rawajlanıwlashtirilib xalıq aralıq standartlar tiykarında jańa nızamlar islep shigılıp atır. Usı jıldıń 15-mart kúni mámleketimiz basshısı tárepinen imzolangan “Ekologiyalıq audit tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikasınıń Nızamı áne sonday huqıqıy tiykarlardan biri boldı.
Bul hújjetke muwapıq, ekologiyalıq audit ekologiyalıq auditorlik shólkemi hám ekologiyalıq audit buyırtpashısı ortasında dúziletuǵın, ekologiyalıq audit ótkeriw múddetleri hám basqa shártleri belgilenetuǵın shártnama tiykarında ótkeriledi. Ekologiyalıq audit subyektining iskerligi tiyisli normativlik-huqıqıy hújjetler talaplarına muwapıq bolǵan táǵdirde, Ekologiya hám átirap -ortalıqtı qorǵaw mámleket komiteti tárepinen bir jıl dawamında tekserilmeydi. Bul bolsa, ekologiyalıq audit juwmaǵına iye bolǵan isbilermenlerge qolaylıq jaratadı.
Ekologiyalıq audit qálegen yamasa májburiy formada ótkeriliwi múmkin. Átirap -ortalıqqa tásir kórsetiw qáwipi kem bolǵan yamasa onsha kem bolmaǵan ekologiyalıq audit subektleriniń iskerligine salıstırǵanda ekologiyalıq audit qálegen tártipte ótkeriledi.
Nızamǵa kóre, ekologiyalıq auditorlik shólkemleri óz iskerligin ámelge asırıw sıyaqlında ǵárezsiz esaplanadı. Ekologiyalıq audit ótkeriw juwmaqları boyınsha ekologiyalıq audit juwmaǵı jasırın hújjet bolıp, ekologiyalıq audit buyırtpashısınıń razılıǵısız jarıyalainishiga jol qoyılmaydı.
Nızam ekologiyalıq auditorlik iskerlikti tártipke salıw boyınsha xalıq aralıq tájiriybeni inabatqa alǵan halda islep shıǵılǵan. Atap aytqanda, bir qatar shet el mámleketlerde (Germaniya, Avstriya, Ispaniya, Niderlandiya, Kanada, Qubla Kareya, Ukraina, Estoniya, Tadjikistan, Kazaxstan, Kirgizstan hám basqalar ) ekologiyalıq audit máseleleri arnawlı nızamlar menen tártipke salınǵan.