Ekonomikaliq teoriyanin tiykargi mashqalalari Joba

Ekonomikaliq teoriyanin tiykargi mashqalalari

Joba:
1. Ekonomika jáne onıń bas máselesi
2. Ekonomika teoriyasınıń pán retinde qáliplesiwi
3. Ekonomika teoriyası pániniń predmeti hám wazıypaları
4. Ekonomikalıq nızamlar hám kategoriyalar (ilimiy túsinikler)
5. Ekonomikalıq processlerdi ilimiy biliwdiń usılları

Ekonomika jáne onıń bas máselesi

Áyyemginde ekonomikalıq iskerliginiń tiykarǵı forması úy xojalıǵı sheńberinde júz bergen. Sol sebepli áyyemgi grek ilimpazlarınıń (Ksenofont, Platon, Aristotel) dóretpelerinde ekonomika - úy xojalıǵı jáne onı júrgiziw nızamları mánisinde tushunilgan, sebebi islam dinine tiyisli ádebiyatlarda puxtalıqqa bólek itibar berilgen.
Lekin, házirgi dáwirde ekonomika keń mánisi anglatib, tek ǵana úy yamasa individual xojalıq júrgiziw yamasa puxtalıq mánisin anglatmaydi. Bálki, ekonomika - iri menshikli xojalıq, jámáát xojalıǵı, úlesdorlik jámiyetleri, mámleket xojalıqlarınan, finans hám bank sistemalarınan, xojalıqlararo, mámleketlikleraro birlespeler, korporatsiyalar, kontsernlar, qospa kárxanalar, mámleketlikler ortasındaǵı túrli ekonomikalıq munasábetlerinen ibarat usha quramalı social sistemasın ańlatadı.
Ulıwma alǵanda, “ekonomika” - bul ápiwayı túsinik retinde xojalıq hám shańaraq aǵzaları ortasında óz-ara ekonomikalıq baylanısları hám ekonomikalıq munasábetlerin ańlatadı. Keń mániste “ekonomika” - pútkil jáhán mámleketleri hám olardıń xalıqlar ortasındaǵı ekonomikalıq munasábetler kompleksisi bolıp tabıladı.
Kisilerdi jasawları talap hám mútajlikti keltirip shıǵaradı. Talap - bul turmıslıq zárúriyat bolıp tabıladı, mútajlik bolsa - insanlardıń tutınıwǵa bolǵan jámi zatlrga bolǵan talabı bolıp tabıladı.
Insannıń mútajligi - bul sheksiz túsinik bolıp tabıladı. Mútajlikti úzliksiz qandirilib barılıwı - bul resurslar (tábiyiy, materiallıq, ekonomikalıq, finanslıq, miynet, intellektuallıq ) ga, olardıń muǵdarına hám olardı óndiriske qollanıwına tikkeley baylanıslı.
Resurslar tábiyaatda sheksiz emes, bálki sheklengen bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta ilimiy boljaw etiliwine kóre 2500 jılǵa kelip, barlıq metall rezervlarini sarplap bóliniwi, bunda temir rudası 250 jılǵa, alyuminiy 570 jılǵa, mıs 29 jılǵa, rux 23 jılǵa, qalay 35 jılǵa, qorǵasın 19 jılǵa jetiwi ilimiy tárepten tiykarlab berilip atır.
Atap aytqanda, XXI asirde de óndiriste qorǵasın, qalay, rux, altın, gúmis, platina, nikel, volfram, misdan paydalanıw mashqalası payda bolıp atır. Jaqın júz jıl ishinde óndiristiń energoresurslar: neft, gaz, kómir menen támiyinlew mashqalası da bólek mashqala bolıp keliwi itimaldan jıraq emes.[1]
SHunday eken, tábiyaat daǵı hám jámiyettegi resurlarni sheklengenligi sebepli, olardan tejab-tergab paydalanıw jolı menen insanlardıń ósip baratırǵan mútajliklerin támiyinlewdi optimillashtirish (maqul túsetuǵınlastırıw ) kerek boladı.
Kisilerdi hám jámiyeti tutınıwın qandırıw boyınsha tábiyǵıy baylıqlar, islep shıǵarıw quralları, tutınıw tovarları, pul qarjları hám basqa resursların isker bolǵan jumısshı kúshi járdeminde óndiriske qosıp materiallıq hám nomoddiy naǵıymetler jaratıw - ekonomikalıq iskerlik dep ataladı.
Ekonomikanıń tiykarǵı mazmunı hám mánisi sonnan ibarat, tábiyaat daǵı sheklengen resurslardan ónimli hám aqılǵa say paydalanıp, xalıq ommasini to'xtovsiz ósip baratırǵan materiallıq hám nomoddiy mútajliklerin úzliksiz túrde qandirib barıw bolıp tabıladı.
Ekonomika strukturalıq dúzilisi jáne onı pútinliliga boyınsha - jáhán ekonomikası, mámleket ekonomikası, milliy ekonomika, tarmaq ekonomikası, funktsional ekonomika, region ekonomikası, kárxana hám firma ekonomikası, shańaraq ekonomikasınan ibarat esaplanadi. Bul kórinistegi ekonomika túrlerin pútinlashtirib, makroekonomika hám mikroekonomika dep júritiledi.
Ekenin aytıw kerek, ekonomika qanday túri bolmaydıin, olar insannıń ómirin tiykarın, insanlardı jasawı, kóbeyiwi, kámalatga jetiwine xızmet qilsada, insan bolmasa ekonomika ámeldegi bolmaydı.
Insan miyneti menen ekonomika taqror islep shiǵarıladı hám fazalar birliginen ibarat boladı :
1. Islep shıǵarıw procesi
2. Bólistiriw procesi
3. Ayırbaslaw procesi
4. Tutınıw qılıw procesi.
Bul processler bir-birleri menen tıǵız baylanıslı bolıp, olardan tiykarǵısı islep shıǵarıw procesi esaplanadı. Bul processda islep shıǵarıw quralları, kapital, jumısshı kúshi, tutınıw buyımları, tavar hám xızmetlerdiń bólek túrleri jaratıladı.
Bólistiriw processinde islep shıǵarıw quralları, tutınıw buyımları, tovarlar, xızmetler, jumısshı kúshi hám kapital sub'ektler ortasında bólistiriledi.
Ayırbaslaw processinde bólistiriw etilgen tovarlar kisiler ortasında basma-bas almasıw etiledi. Mısalı, óndiriwshi óz tavarın satıp, ózine kerekli bolǵan basqa tavar yamasa xızmetlerdi satıp aladı.
Tutınıw processinde tovarlar hám xızmetler túrli sub'ektler, kisiler, gruppalar, puqaralar tutınıw etip, óz mútajliklerin qandiradilar. Tutınıw eki qıylı boladı :
1. Islep shıǵarıw tutınıwı
2. Jeke tutınıw.
Islep shıǵarıw quralları (kapital ) hám jumısshı kúshi - óndiriste tutınıw etiledi, tutınıw buyımları - jeke tutınıw etiledi.
Ekonomikanıń bas máselesi - bul mútajliklerdiń sheksizligi hám ekonomikalıq resurslarınıń sheklengenligi bolıp tabıladı.
Mútajlik ne? Mútajlik - bul ekonomikalıq hám turaqlı kategoriya bolıp, adamlardıń jasawı, rawajlanıwı hám kámalatga jetiwi ushın zárúr bolǵan turmıslıq qurallarǵa bolǵan talabı bolıp tabıladı. Mútajlikler ekonomikalıq, social, ruwxıy, siyasiy kórinislerden dúziledi. Bul mútajlikler ishinde ekonomikalıq-sociallıq mútajlikler baslanǵısh bolıp tabıladı. Olar materiallıq hám ruwxıy mútajliklerge bólinedi.
Materiallıq mútajlikler - azıq-túlik, kiyim-keshek, turar orınlardan ibarat bolıp, olardı satıp alıw hám tutınıw etiwge bolǵan zárúrat bolıp tabıladı.
Adamlardıń bilim alıwı, ilmiy tájriybe-uqıpǵa ıyelewi, dem alıwı, sawlıgın támiyinlep barıwı, hár túrlı xızmetlerge bolǵan materiallıq kóriniske iye bolmaǵan turmıslıq zárúriyatları - ruwxıy mútajlikler bolıp tabıladı.
Mútajlikler jalǵız, birgelikte hám jámiyet kóleminde boladı. Jalǵız mútajlik - bir kisige tiyisli bolıp tabıladı. Tálim alıw, emlewxanalar, dem alıw mákemeleri, sport komplekslerinnen paydalanıw birgelikte paydalanıladı. Jámiyet mútajliklerine qoyidagilar kiredi:
• jamiyatning ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi;
• jamiyatdagi sociallıq-ekonomikalıq basqarıw princpı ;
• tabiiy-geografiyalıq sharayatlar ;
• aholi sanınıń ósiwi jáne onıń quramındaǵı ózgerisler;
• xalqaro, mámleketlikler, milletler hám regionlar ortasındaǵı baylanıslardan ibarat esaplanadi.
Mútajliklerdiń muǵdarı ósip, sapa tárepten rawajlanıwlasıp barıwı - mútajliklerdiń ósip barıwı nızamı dep ataladı.
Mútajliklarningg qandırıw dárejesi óndiristiń rawajlandırıwdı talap etedi. Mútajlikler bir-biri menen ajıralmas baylanısıwda boladı. Mısalı, kompyuter texnikasına mútajlikti payda bolıwı, óz gezeginde onı isletiwdi úyreniw, oǵan xizmet kórsetiw.programma dúziw hám haqozo.
Mútajliklerdiń qandirilishi islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw tarawlarında isletiletuǵın resurslarınıń bar ekenligine baylanıslı boladı. Ekonomikalıq resurslar ne? Kárxana, firma, shańaraq, mámleket hám jámiyet ixtiyorida bolǵan hám olardan tovarlar islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiwge isletiletuǵın hám de rezervda turǵan materiallıq zatlar massası - ekonomikalıq resurslar dep ataladı. Olarǵa qoyidagilar kiredi:
1. Tábiyiy resurslar - jer, suw, orman, jer astı baylıqları.
2. Jumısshı kúshi resursları
3. Materiallıq resurslar - ımaratlar, stanoklar, mashinalar, ásbap -úskeneler, imaratlar, qurılmalar, satıwǵa tayın tovarlar, pul aqshalar usılar gápinen bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq resurslar quramın islep shıǵarıw faktorları hám tavar hám de pul resursları quraydı.
Ekonomikalıq resurslar sheklengenligi sebepli olardan asa tejab paydalanıw kerek. Onıń ushın ekonomika aldında bir qatar máseleler qóyıladı :
1. Islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiwdiń optimal variantların tańlap alıw hám resursların kóbirek óndiriske jóneltiriw.
2. Óndiriske qosılǵan resurslarınıń hár bir birliginen tejab-tergab, nátiyjeli paydalanıw.
3. Pán-texnika yutuklarini hám jańa texnologiyalardı engizip, jańa energiya, material, sheki onim túrleri, olardıń dáreklerin tawıp, paydalanıwǵa qosıw, resurslar ońimdarlıǵınıń asırıwǵa erisiw.
Bul mashqalalardi sheshiw ushın házirgi kúnde kisiler, studentler ekonomikalıq bilimge ıyelewi kerek.

2-soraw. Ekonomika teoriyasınıń pán retinde qáliplesiwi

Ekonomikanı hám ekonomikalıq bilimlerdi qáliplesiwinde daslep Ksenofont. Platon, Aristotel sıyaqlı ilimpazlardıń dóretpelerinde, keyinirek áyyemgi Egipet, Kitay, Indiya hám Oraylıq Aziya ilimpazlardıń dóretpelerinde pikirler berilgen. Abu Ali Ibn Sino, Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navaiy, Mırza Ullıbeklarning dóretpelerinde insannıń jasawı ushın tábiyaat sawǵaları jetkilikli emesligi, insan miynet qılıw kerekligi kórsetip ótilgen.
Mısalı, Alisher Navaiydıń ekonomikalıq máselelerge tiyisli ideyaları 1482 jılda jazılǵan “vaqfiya” hám 1500 jılda jazılǵan “Mahbub-ul-qulub” dóretpelerinde kórsetip ótkenki, ónimdi úsh bólegine bolıp, birinshi bólegin ketken ǵárejetke, ekinshi bólegin óziniń hám shańaraǵınıń mútajliklerine, úshinshi bólegin bolsa xalıqtıń social mápleri ushın jumsawdı usınıs etken.
Biraq Aristoteldan baslap hám de Orta Aziyanıń ilimpazları ekonomikanı kóp táreplerin, onıń qaǵıyda -nızamların hám túsiniklerin kórsetip bergen bolsalar da ekonomika teoriyası pán retinde qáliplespegen edi.
Ekonomika teoriyası ǵárezsiz pán retinde kóplegen mámleketlerde jergilikli bazar qáliplesken hám jáhán bazarı vujudga kiyatırǵan dáwirlerde “siyasiy ekonomika” atı menen qáliplesken. Mısalı, frantsuz ekonomistsi Antuan Monkreten (1575-1621) birinshi ret 1615 jılda “Siyasiy ekonomika traktati” atlı dóretpe jazıp, bul pánni mámleket kóleminde ekonomikanı basqarıw páni retinde tiykarlaǵan.
Siyasiy ekonomika grekshe sózinen alınǵan bolıp, “politikos” - social, “oykos” - úy, úy xojalıǵı, “nomos” - nızam degen mánisti ańlatadı.
Keyinirek klassik ekonomistler bul pikirdi tastıyıqlab, siyasiy ekonomika keń mániste materiallıq turmıslıq qurallardı islep shıǵarıw hám ayırbaslawdı basqarıwshı nızamlar tuwrısındaǵı fan bolıp tabıladı dep jazǵan edi.
Bul pánniń qáliplesiwi hám rawajlanıwda hár qıylı aǵıslar, ideyalar hám mektepler bolǵan. Olar “jámiyet baylıǵınıń dáregi ne?”, “ol qayda hám qanday etip kópayadi?” degen sorawlarǵa hár túrlı juwap bergenler.
Merkantelizm mektep jámiettiiń baylıǵı puldan, altınnan ibarat, baylıq sawdada, tiykarlanıp sırtqı sawdada - mámile processinde payda boladı, kópayadi, sawdada bánt bolǵan miynet - ónimli miynet, basqa miynetler bolsa - paydasız bolıp tabıladı dep túsintirip kelgenler. Biraq, ayırbaslaw, sawda processinde hesh qanday baylıq jaratılmasligi, bahanıń kópaymasligi málim boldı.
Keyingi mektep - fiziokratlar bolıp, onıń wákillerinen biri F. Kene bolǵan. Ol “Ekonomikalıq keste” (1758) shıǵarmasın jazadı hám fiziokratlar mektep tiykarların jaratadı. Fiziokratning táliymatı boyınsha awıl xojalıǵında bánt bolǵan miynet birden-bir ónimli miynet dep esaplanıp, basqa tarawlar daǵı miynet bolsa paydasız miynet dep esaplanǵan.
Keyinirek ekonomika pániniń klassik mektep payda bolǵan bolıp, onıń wákilleri A. Smit, Ol. Petti, D. Rikardolar bolǵan. Bul ekonomist ilimpazlar baylıq tek ǵana awıl xojalıǵında emes, bálki usınıń menen birge sanaat, transport, qurılıs tarawlarda da jaratılıwın tastıyıqlap bergenler. Aytqanlarki, hámme baylıqtıń anası - jer, ákesi - miynet bolıp tabıladı degen juwmaqqa kelgenler. A. Smitning “kórinbes qo'l” principi házirgi kúnde júdá kóp tilge alınıp atır. Ol óziniń “Xalıqlar baylıǵınıń tábiyaatı hám sebepleri tuwrısında izertlew” (1776 ) degen kitabında insandı aktivlashtiradigan tiykarǵı xoshamet - menshikli máp bolıp tabıladı dep kórsetken. Yaǵnıy, insan payda alıwǵa umtila otirip, miynet bólistiriwi sharayatında qanday da tavar yamasa xızmet túrin jaratadı, basqalarǵa jetkezip beredi, óz kapitalın kópeytedi hám ózi bilmagan halda jámiyet rawajlanıwına úles qosadı dep túsintirgen. A. Smit kapital, miynet, tavar, jumısshı kúshi hám basqa resurslarınıń erkin háreketin támiyinlew principin ilgeri súrgen.
Bul mektepti “klassik” dep at alıwǵa olardıń qoyındaǵı jetiskenlikleri sebep bolǵan :
- birinshiden, A. Smit hám D. Rikardo ekonomikanı úyreniwge ilimiy jantasıw beretuǵın izertlew usılların islep shıqqanlar hám muvafaqqiyatli qollanganlar. Ilimiy usıllar járdeminde olar merkantilistlarning baylıqtıń deregi sawda degen ideyasın negizsiz ekenligin tastıyıqlashganlar.
- ekinshiden, ekonomika tuwrısındaǵı barlıq jıynalǵan bilimlerdi klassik mektep kórinetuǵındalari málim bir ilimiy sistemaǵa keltirdilar. Bul zatqa olar birinshi bolıp ekonomikalıq naǵıymetlerdi islep shıǵarıw, bólistiriw, ayırbaslaw hám tutınıw ortasındaǵı sistemalı baylanıstı izertlew etkeni sebep boldı.
- úshinshiden, ingliz klassiklari xojalıq hádiyseń kózge kóringen táreplerin izertlewi qılıw menen sheklenip qalmadılar. Olar kapitalıstik ekonomika nızamların ashıp bergenler.
XIX ásirdiń ohirgi shereginen ekonomika názerisiniń jańa baǵdarı “ekonomiks” vujudga kela baslaǵan.”Ekonomiks” wákilleri ekonomika teoriyasınıń predmeti retinde insanlar ortasındaǵı shólkemlestirilgen-ekonomikalıq munasábetlerdi qarawdı.
Ekonomika teoriyası predmetiniń jańasha talqini xojalıq júrgiziwdiń bazar sisteması tuwrısındaǵı marjinalizm dep atalǵan pútkil bir táliymatqa alıp keldi. Bul anglichan suzdan alınǵan bolıp, ohirgi, qosılǵan degen mánisti ańlatadı. Onıń tiykarlawshileri Avstriya ekonomikalıq mektebiniń kórinetuǵındalari (Karl Menger, Fridrix fon vizer, Bem-Baverk) bolıp, olar tárepinen qosılǵan tavar nafligining, qosılǵan miynet yamasa resurs ońimdarlıǵınıń tómenlep barıw nızamı degen teoriyaler islep shıǵıldı. Marjinalizm teoriyasıaniq alınǵan tavarǵa bolǵan talap jáne onıń bahası ortasındaǵı baylanıslılıq hám óz-ara tásirin analiz qılıwda keń qollanıladı.
Ekonomika teoriyasınıń jańa baǵdarı neoklassik, yaǵnıy jańa klassik dep at aldı. Bul teoriyanıń tiykarlawshilerinen biri A Marshall bolıp, ol ekonomikalıq processtiń funktsional baylanısıwı hám funktsional koefficientlerdi islep shıǵıwǵa háreket etdi, bazar teń salmaqlılıqın hám bahanı anıqlawshı faktorlar talap hám usınıstan ibarat dep qaradi.
Avstriya ekonomika mektebiniń kórinetuǵındasi Y. Shumpeter 1912 jılda jazǵan “Ekonomikalıq rawajlanıw teoriyası” dep atalǵan kitabında ekonomikanı háreketke keltiretuǵın tiykarǵı kúsh - isbilermenlik degen juwmaqqa kelgen.
Ingliz ekonomistsi Jan Meynard Keyns óziniń “Bántlik, procent hám pulning ulıwma teoriyası” (1936 ) degen kitabında makroekonomikalıq kórsetkishler: milliy dáramat, kapital, ǵárejetler, tutınıw hám jiynawdıń óz-ara baylanıslılıǵın analiz etip, investitsiya hám tutınıwdıń eń maqsetke muwapıq tárzde tashkil tabıwı - ekonomikalıq rawajlanıwdıń zárúrli faktorı dep kórsetedi. Keyns táliymatı, yaǵnıy keynschilik mektep tásirinde ekonomikada makroekonomikalıq analiz jolǵa qoyıldı. Keyns mámlekettiń ekonomikanı basqarıwda aktiv qatnasıwı zárúr ekenligin tastıyıqlap bergen.
Házirgi zaman ekonomika teoriyasınıń zárúrli baǵdarlarınan biri monetarizm dep ataladı. Eger Keyns teoriyasınıń islep chiqilishda oraylıq mashqala jumıssızlıq bolǵan bolsa, monetarizm teoriyasınıń tiykarǵı mashqalası islep shıǵarıw kóleminiń tómenlep barıw sharayatında inflyatsiyaning payda bolıwı bolıp tabıladı. Bul jaǵday stagflyatsiya degen atalǵan. Monetarizm mektebiniń tiykarlawshisi Milton Fridmen bolıp, onıń ekonomika teoriyasına qosqan qıssası pul teoriyasın jańa mazmun menen boyitdi. Monetarizm pul-kredit sırısları járdeminde tekonomikanı tártipke salıwda ayriqsha yondshuvni vujudga alıp kelgen teoriya esaplanadı.
Házirgi waqıtta marjinalizm, monetarizm, keynschilik baǵdarı daǵı ekonomikalıq teoriyaler jıyındısı “Ekonomiks” atlı kitapda sáwlelengen bolıp, bul AQSH, Angliya mámleketlerde sabaqlıq retinde ótiledi.
Házirgi waqıtta bul baǵdardaǵı pán Ózbekstanda, MDH mámleketlerinde “Ekonomika teoriyası” dep júritiledi.