Ekotizim tovarlari va xizmatlari: tabiatga tahdid solish

EKOTIZIM TOvARLARI vA XIZMATLARI:
TABIATGA TAHDID SOLISH
Ekologiyalıq sistema dep birge jasawshı hár túrlı organizmler hám
olardıń jasaw ortalıǵı arasındaǵı nizamlıqlı baylanısıwǵa aytıladı.
Buǵan orman, otlaq, kól hám basqalar mısal boladı. Mısalı,
ormandı sonday tariyplasa boladı : “orman bul geografiyalıq
qáliplesken, óz-ózin basqarıwshı ósimlik hám haywanlar
populiyatsiyalari jıyındısı bolıp, olar ushın ortalıqtı basqarıwshı
tiykarǵı rolni bir tur, yamasa bir neshe túrge tiyisli populiyatsiya
oynaydı”. Áne sonday jámáátlerdi ańlatıw ushın akademikalıq
v. N. Sukachev (1942) biogeotsenoz terminin usınıs etken.
Organizmler hám anorganik komponentler birliginde, element
almasınıwın ámelge asıradı. Sol tárzde ekologiyalıq sistema tashkil
tabadı. “Ekotizim” túsinigi dáslepki bar ingliz ekologi Albert Tensli
(1935) tárepinen qollanildi. Ol ekotizimlarni tábiyaattıń jer
júzindegi eń tiykarǵı birligi dep esapladı.
Element aylanıwınıń ámelge asıwı ushın anorganik elementlar
hám taǵı 3 ekologiyalıq gruppa organizmleri—produtsentlar,
konsumentlar hám redutsentlar bolıwı kerek.
Produtsentlar - bul avtotrof organizmler bolıp, anorganik
birikpelerinen paydalanadı.
Konsumentlar - bul geterotrof organizmler bolıp, produtsentlar
hám basqa konsumentlar payda etgen organikalıq elementlardan
paydalanadı.
Redutsentlar - organikalıq elementlar esabına jasaydı hám olar
elementlardı qayta ózlestiriletuǵın birikpelerge aylantıradı.
Tábiyaatda túrli ekosistemalar ushraydı. Mısalı terekler degi
180
zamarrıq shóp kópshikshesi, yamasa kishilew waqıtsha suw háwizi,
otlaq, orman, sahra, shól, okean, pútkil jer júziniń turmıs menen
bánt bólegi.
Ekotizim hám biogeotsenoz terminleri bir-birine jaqın bolıp tabıladı.
“Ekotizim” element almasinuvi ámelge asıp turatuǵın sistemanı
ańlatadı.
Azıq shınjırı degende biz neni túsinemiz? Jámáátler degi
azıq shınjırı bul energiyanıń bir organizmden ekinshisine beriliw
izbe-izligi bolıp tabıladı. “Ósimlik-hashorat-qurbaqa -ilon-shay” azıq
shınjırında birinshi buwınnan keyingilerine qaray biomassa azayıp
baradı. Ekotizimlar azıq torları arqalı óz-ara baylanısqan bolıp tabıladı (15-
súwret).
15-súwret. Elementlardıń aylanba háreketinde qatnasıw
etiwshi birpara organizmler.
181
Ekotizimlarning biologiyalıq jemisdorligi. Málim waqıt
dawamında ósimlikler tárepinen payda etińan organikalıq massa
jámááttiń birinshi dárejedegi jemisdorligi dep ataladı. Ol
ósimliklerdiń qurǵaqlay yamasa hól massası formasında ańlatpalanadı.
Konsument massanıń málim waqıt ishindegi ósiwi — bul
jámááttiń ekinshi dárejeli jemisdorligi dep ataladı.
Hár bir azıq shınjırı, baslanǵısh hám Ekilemshi hasıldarlıq ónim
qılıw tezligi hám ónimlerdiń bólistiriliwi boyınsha
túrlishe bolıp tabıladı. Ekotizimlarda baslanǵısh hám Ekilemshi hasıldarlıqtıń
muǵdarlıq kórsetkishleri bar.
Orman ekotizimi boylap sayaxattı oyda sawlelendiriw etip kóreylik:
terekler, putalar, mayda ósimliklerden ibarat. Bul jerde siz
almaxon, qus hám shıbın-shirkeylerdi korishimiz hám olardıń dawısın
esitiwińiz múmkin. Taǵı meshin hám zammarrıqlardı da
kóriwińiz múmkin. Bul jerde júzlegen túrler jasaydı. Házir bolsa
biyday dalasini oyda sawlelendiriw etiń. Siz bul jerde bir neshegine turni
ushırasıwıńız múmkin: biyday o'simligi, shıbın-shirkeyler hám biygana
ot bolıp tabıladı. Orman biyday dalasidan kóre kóbirek túrdegi
ósimliklerden ibarat. Orman joqarı darjadagi biologiyalıq xilmaxillik
yaǵniy bioxilma-xillikdan ibarat. Bioxilma-xillik ekotizimda
turmıstıń túrli tumanlıgini ańlatadı.
Bioxilma-xillik ólshemi. Bioxilma-xillik ólshewi ádetde bir
aymaqta jasaytuǵınlıq túrlerdiń sanı menen olshenedi. Mısalı :
marjan jar taslar mińlaǵan marjan túrlerine, balıqlar, suw ósimligi,
gubkalar hám jawın qurtılar ushın mákan bóle aladı. Marjan
jar taslar sayız oquvchi suwdan kóre kóbirek bioxilma-xillikka
iye. Daslep tereń teńiz izertlewshilerdińi kemnen-kem
organizmler tereń teńiz tubida qaranǵilıqta yashay
alıwmaydı dep esaplawagan. Soǵan qaramastan marjan
qoyadagi túrlerge salıstırǵanda kemrek bolsada, onda organizmler
jasap atır. Bilgenimizdey, tereń teńiz tubidagi bioxilma-xillik
tap marjan jar taslardaǵı sıyaqlı kem ushraytuǵın.
Yamasa shól tasbaqası. Joǵalıp baratırǵan shól tasbaqası
keleshegi biyqarar bolıp barıp atır. Insaniyat rawajlanıwı
182
AQSHning qubla-batısında shól tasbaqası jasaytuǵınlıq
ortalıqtıń yemirilib barıwına sebep bolıp atır.
Energiya aǵımı. Barlıq tiri organizmler elementlardan tashkil
tapqan hám olardıń barlıǵı energiyaǵa mútáj. Elementlar bolsa
turaqlı túrde aylanıp turadı. Elementlar hám energiya tábiyaatda
hár qıylı jollar menen aylanadı. Elementlardıń qayta isletiliwi
energiyanı talap etedi. Energiya qayta islenbeydi, ol bir formadan
basqa formaǵa ótedi. Energiyanıń basqa formaǵa ótiwi
jerdegi turmıs ushın zárúrli.
Fotosintez. Fotosintez processinde jaqtılıq energiyası glyukoza
molekulalarında ximiyalıq energiyaǵa aylanadı. Glyukozanıń bir
bólegi energiya retinde hám taǵı bir bólegi ósimlik shólkemlerinde
rezerv retinde toplandı.
16 -súwret. Haywanot álemi.
183
Hár bir ekotizimda mudami odaǵı organizmlerdiń turmıslıq
rawajlanıwı hám populiyatsiyalarining ózgeriwi gúzetiledi.
Ózgerisler 2 qıylı:
1. Siklik ózgerisler;
2. Tosınarlı ózgerisler.
17-súwret. Produtsentlar.
Bunday ózgerisler sutka hám máwsim dawamında hám de sırtqı
ortalıq menen bolıp turatuǵın udayı tákirarlanatuǵınlıqqa iye ózgerisler bolıp,
olar organizmlerdiń ishki ritmi ózgerislerinde óz hákisin tabadı.
Biotsenozda sutka dawamında júz bolıp turatuǵın ózgerisler
kún hám tún dawamındaǵı hawa temperaturası, ızǵarlıq hám basqa
faktorlar ózgeriwine kúshli baylanıslı.
Orta Aziyanıń qumlıq shólida, tús payıtlarında turmıs
toqtaganga uqsap tuyiladi. Haywanlar quyashdan ınlarında
jasırınıp, keshesi aktivlesedi. Tunda qo'ng'iz, tıshqan, chayon,
ilon, órmekshi, túlkiler tez háreket etedi. Jıldıń málim
waqtında kóp túrler tereń tınımǵa ketedi.
Udayı tákirarlanatuǵın ózgeris ósimliklerdiń yaruslar boylap tarqalıwında
ayqın kórinedi. Mısalı, bir jıllıq ósimlikler erte báhárdegi
yarusda ósip, jaz kelip pútkilley qurib qaladı.
9. 2. Tábiyaattı qorǵawdıń institutsional mexanizmleri
Suw ekotizimlarida balıqlar, basqa suw haywanları hám suw
oti hár túrlı tereńliklerde jasaydı. Suw menen jerdegi
ekotizimlar arasındaǵı parq olardı jaratıwshı ortalıqta belgilengenler etiledi
184
Suw háwizleri 2 úlken gruppaǵa bólinedi:
1. Tınısh jatqan suw háwizleri yamasa lentik ortalıq.
Buǵan - kól, háwizler hám batpaqlıqlar kiredi.
2. Oqar suw - lotik ortalıq - buǵan dáryalar hám saylar kiredi.
Suw termodinamik xarakteristikası, jaqtılıqnı ótkeriw
ózgesheligi, aǵıs tezligi, shorlıǵı hám ol jaǵdayda erigen gazlardıń
muǵdarı menen xarakterlenedi.
Jaqtılıqnı suwınıń túrli qatlamlarına birdeyde túspewligi,
basımdıń hár túrlı tereńliklerde ózgeriwi hám basqalar suwda
haywanlardıń túrlishe jaylasıwına sebep boladı. Olardıń
geyparaları suwdiń tereń jaylarında, ekinshileri suwdiń maydan
bóleginde, úshinshileri bolsa suw qatlamında jasaydı.
Jasaw ortalıǵına baylanıslı halda suw organizmleri tómendegi
turmıs formalarına bólinedi:
1) Bentos (grekshe " bentos" - tereńlik) suwdiń tubida jerge
jabıwıp yamasa erkin halda turmıs keshiriwshi haywanlar hám
ósimlikler. Buǵan, mollyuskalar, birpara suw ósimligi, shıbın-shirkeyler
lichinkasi mısal boladı.
2) Perifiton (grekshe " pyeri" - átirapında, aldında ) - bul joqarı
ósimliklerdiń poyasiga jabıwıp, kóteriluvchi mollyuska,
kolovratka, gidra hám basqalar.
3) Plankton (" planktos" - júzip juretuǵın organizmler) -
suwdiń vertikal hám gorizontal aǵımı menen háreket etiwshi
organizmler.
Plankton halda jasawshı organizmlerdiń ólshemi kishi -
mikroskopik bolıp, bularǵa mayda teńiz shayanımonlar,
lichinkalar, yasxil, kók yasxil suw ósimligi, diatomalar kiredi.
4) Nekton (grekshe " nektos" - júzip juretuǵın ) - erkin júziwshi
hám aralasıp juretuǵın organizmler. Bul balıqlar, amfibiyalar,
shıbın-shirkeyler.
5) Neyston (grekshe - " neystos" - júziwshi). Suwdiń júzinde
júziwshi organizmler. Buǵan birpara shıbınlar hám olardıń
lichinkalari, ósimliklerden ryaska mısal bolıwı múmkin.
Tómendegi ayrıqshalıqlar Yer—havo ortalıǵı, yaǵnıy qurǵaqlıq
ekotizimlari ushın xarakterli bolıp tabıladı.
185
Olar suw ortalıǵından tómendegi belgileri menen parıq etedi.
1) Qurǵaqlıqta tiykarǵı sheklewshi faktor ızǵarlıq esaplanadı.
2) Temperatura qurǵaqlıqta suw ortalıǵına salıstırǵanda kóbirek
ózgerip turadı.
3) Topıraq - organizmler ushın tiykarǵı tayansh wazıypasın
atqaradı.
4) Qurǵaqlıqta túrli geografiyalıq tosıqlar (tawlar, dáryalar,
shól) organizmlerdiń erkin háreket etiwine ırkinish beredi.
5) Substrat xarakteri - qurǵaqlıq ekosistemalari ushın
zárúrli bolıp tabıladı. Topıraq hár túrlı biogen elementler dáregi bolıp, Joqarı
taraqqiy etken ekologiyalıq ortalıq bolıp tabıladı. Qurǵaqlıqta joqarı taraqqiy
etken ósimlik hám haywan taksonomik gruppaları ámeldegi bolıp,
olardıń quramalıları dominantlik etedi.
9. 3. Ekoturizm
Agroekotizimlar awıl xojalıǵında paydalaniletuǵın egin
maydanları, ot-jem alınatuǵın jaylawlar hám de tuyaqlı úy
haywanların óz ishine alıwshı aymaqlar kompleksi bolıp tabıladı.
Agroekotizimlar quramına insan da kiredi, sebebi ol mudamı
ekologiyalıq shınjırdı basqarib ılajı bolǵanınsha kóp energiyaǵa iye
bolǵan ónim alıwǵa háreket etedi hám energetikalıq piramidanıń
shıńında turadı. Agrofitotsentoz (fitos-ósimlik)
agroekotizimlarning eń zárúrli bir bólegi esaplanıp, ol málim
maydan daǵı materiallıq hám otaqlar kompleksinen ibarat.
Agrofitotsentozning materiallıq, otaqlar hám de topıraqta -gi
suvo'tlari hám mikroorganizmlari agroekotizimlarning ǵárezsiz
bólegi esaplanadı. Agrofitotsenozning turmısı ushın zárúr bolǵan
hám olarsız yashay almaytuǵın haywanlar olardıń quramına
kirmaydi. Agrofitotsenozlar jasalma fitotsenoz dep qaraladı hám
onıń tábiy fitotsenozlarga uqsas tárepleri hám ayırmashılıqları bar.
Uqsawlıq tárepleri qo'yidagilar:
1. Hár eki jámáátte de quyash energiyası avtotrof
organizmler tárepinen ózlestiriledi.
186
2. Tábiy hám jasalma jámáátlerdiń túrler ortasında óz-ara baylanıs
munasábetleri bar.
3. Otaqlardıń túrler quramı, tábiy jámáátlerdiń túrler
quramı da sırtqı ortalıq sharayatları menen belgilenedi.
4. Eginler arasında ósetuǵın túrler hám tábiy senozlardagi túrler
ushın da nızamlı túrde almasxiladigan fenologik fazalar
xarakterli bolıp tabıladı.
Ayırmashılıqları bolsa tómendegilerden ibarat :
1. Muǵdarlıq kórsetkishi menen;
2. Dominantlar agrofitotsenozlarda insan tárepinen kiritiledi
hám basqarıladı.
3. Tábiy jámáátlerde túrlerdi túrli strategiyalıq tiplarga ajıratıw
múmkin.
4. Agrofitotsenozlardagi otaqlar keń ekologiyalıq
amplitudadagi hám kosmopolit organizmler bolıp tabıladı.
5. Agrofitotsenozdagi materiallıq ósimlik pouliyatsiyasi málim
bir sortqa tiyisli bolǵanı ushın jaqsı differensiallashmagan.
Materiallıq ósimlikler jámááti (agrofitotsenozlar) ekologiyalıq
kózqarastan eń joqarı paydalı ónim beriwi hám sırtqı
ortalıqqa eń tómen dárejede pataslantırıw kerek, sonıń menen birge tábiy
resurslar saqlanıp qalınıwi kerek. Mısalı, paxta atızı biotsenozı
ózin avtomatikalıq basqarıw qábiletine iye, bul jerde bir túrler
ekinshi tur menen almasinadi hám qayta tikleniw júz beredi.
Nátiyjede hámme organizmler sanı óz-ózinen mekeme etiledi.
Báhár hám jaz ayları baslarında paxtada g'o'za shirasi ko'payadi.
Bir túrdegi zıyankesler tamam bolıwı menenoq, olardıń
jep joq qılıwshıları basqa zıyankeslerge ótedi yamasa basqa tur
jep joq qılıwshılarǵa jay bosatib beredi.
Átirap -ortalıqtı qorǵaw regionlıq jobası Oraylıq
Aziya mámleketleriniń Regionlıq ekologiyalıq orayı iskerliginde
zárúrli áhmiyetke iye. Regionlıq ekologiyalıq orayı (MEM)
Oraylıq Aziya mámleketleri arasında regionlıq ekologiyalıq
máselelerdi túrli dárejedegi sherikliginde járdem beriw ushın
Evropa birlespesi járdeminde 2000-jılda tuzildi.
Átirap -ortalıqtı qorǵaw hám tábiyǵıy baylıqlardan
187
paydalanıwda regionlıq sherikliktiń basqa bir qansha
perspektivalı usılları ámeldegi:
- turaqlı rawajlanıw Dúnya sammitin ótkeriw
rejesine kiritilgen hám serikshilik ǵayratı boyınsha Oraylıq
Aziya ǵayratı menen atqarılıwı ;
- Oraylıq Aziya sherikligi shólkemine aǵza mámleketlikler
basshıları tárepinen tayarlanǵan hám qollap -quwatlanǵan
xalıq aralıq konsepsiyasın suw energiyası konsorsiumi (IWEC) tiykarǵı
máselesi bolǵan suw bazalarınan jámáát bolıp paydalanıw qolay
sharayatları, suw hám suw elektr stansiyası imaratları ushın
finanslıq járdem alıw ;
- elektr energetika salasında Oraylıq Aziya energetika
keńesi tuzildi. Tashkent qalasında jaylasqan Birlesken
dispetcherler energiya orayı, suw xojalıǵı talapların esapqa
alǵan halda, energiyanı tarqatıw boyınsha, normativ hám teń
bólistiriw sistemasına juwapkershiligin asırıw.
Íqlımlıq ózgerislerdiń múmkin bolǵan sebepleriniń waqıt
kólemi kútá úlken bolıp tabıladı. Jer orbitasining ekssentrisiteti, pretsessiya
hám orbita tegisligine salıstırǵanda Jerdiń aylanıw o'qi qiyaligining
ózgeriwi sıyaqlı orbital parametrlerdiń variatsiyalari uyqas túrde
100 000, 23 000 hám 41 000 jıldı quraydı. Jer qabıqı
háreketiniń waqıt masshtabı bolsa 105-109 jılǵa teń.
vulqanlardıń otilishi nátiyjesinde stratosferada aerozolning ónim
bolıwı kútá úlken - 100 den 108 ge shekem jıllar aralıǵindaǵı ıqlımlıq
ózgerislerge alıp keliwi múmkin. Ekinshi tárepden, ıqlımlıq
sistemanıń ishki ózgeriwshenligi sistemanı qurawshıları
arasındaǵı tuwrı hám teris baylanısıwlardıń túrlishe
mexanizmleri menen anıqlanadı.