Eksperimental fonetika Eksperimental (instrumental) fonetika

Anatomik-fiziologik aspekt. Fonetikaning bu aspekti fonetik birliklarning biologik asosini – inson organizmidagi ayrim a’zolarning nutq tovushlarini hosil qilishdagi rolini, ularning tuzilishi va faoliyatini o‘rganadi.
Nutq tovushlarining biologik asosini quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:
1) nutq a’zolarining anatomiyasi;
2) nutq a’zolarining fiziologiyasi;
3) nutq a’zolarining ijro kechimi.
Eshitib his etish aspekti (perseptiv aspekt). Fonetikaning bu aspekti fonetik birliklarning eshitish a’zolariga ta’sirini his etish orqali so‘zning ma’nosini yoxud gap va nutq mazmunini idrok qilish qonuniyatlarini o‘rganadi.
Ma’lumki, inson tashqi dunyoni o‘zining sezgi a’zolari orqali his etadi: ko‘radi, eshitadi, sezadi. Fonetik birliklar ham moddiy-material hodisa sifatida insonning eshitish a’zolariga ta’sir qiladi, ammo bu ta’sir shunchaki moddiy hodisaning ta’sirigina emas, balki fonetik so‘zning (ma’noga ega bodgan formaning) yoxud gapning ta’siri bodadi. Shuning uchun 'har qanday so‘zni, so‘z shaklini yoki gapni eshitganimizda, ongimizda shu birliklarning ma’nosi yoki mazmuni, aniqrogd, ma’no yoki mazmun obrazi gavdalanadi. Bunday his etish, idrok qilishsiz tilning birorta funksiyasi (nominativ funksiya, kommunikativ funksiya, emotiv funksiya va hokazolar) amalga oshirilmaydi.
Lingvistik-funksional aspekt. Fonetikaning bu aspekti fonetik birliklarning til mexanizmidagi rolini, demak, tilning ijtimoiy mohiyatini belgilashdagi ahamiyatini o‘rganadi. Tilshunoslikda fonetikaning bu aspekti fonologiya deb ataladi
O‘zbek tilshunosligida eksperimental fonetikaning rivojlantirilishida Mahmudov Ahmadjon va Otamirzayeva Sora kabi fonetistlarning xizmati katta. Bu tilshunoslarning qator ishlarida o‘zbek tili fonetik tizimining tovushlari, urg‘u, bo‘g‘in kabi birliklari ayni shu usulda tadqiq qilingan: “Unlilar” (Mahmudov. A., 1992). “Cогласные узбекского литературного языка" (Mahmudov.А., 1986.), "Сонорные узбекского языка" (Mahmudov А., 1980.), "Словесное ударение в узбекском языке" (Mahmudov А., 1960.), "Звуковой состав наманганского говора узбекского языка. Экспериментальное исследование", АКД (Atamirzayeva S.,1963.), Экспериментально-фонетическое исследование Наманганского говора узбекского языка" (Аtamirzayeva S., 1974.), "Акустико-артикуляционный анализ узбекской реcни применительно к аудиометрии" (Аtamirzayeva S. в соаvвторстве, 1979.) kabi ishlardir.

Абдуазизов А.А. Тилшуносликка кириш. Абдуазизов А.А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Т., 1992. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. –T., O‘qituvchi, 1996. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Fonetika, fonologiya va orfoepiya. –T., 1999. Jamolxonov H.A. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – T.: Talqin, 2005. Ирисқулов M.T. Тилшуносликка кириш. –Т.: Ўқитувчи, 1995. 2-нашр, 2008. Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – T.: O‘zbekiston, 1992. Mirzayev M., Usmonov S., Rasulov I. O‘zbek tili. –T.,1978. Mengliyev B., Xoliyorov O‘. O‘zbek tilidan universal qo‘llanma. –T., 2007. Mirtojiyev M. O‘zbek tili fonetikasi. –T., Universitet, 1998. Mirtojiyev M. O‘zbek tili fonetikasi. – T.: Fan, 2013. Ne`matov H. O‘zbek tili tarixiy fonetikasi. –T., O‘qituvchi, 1992. Ne’matov H., Rasulov R. O‘zbek tili system leksikologiyasi asoslari. –T., 1995. Нурмонов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфологияси. –T., 1992. Nurmonov A. O‘zbek tilshunosligi tarixi. Oliy o‘quv yurtlari o‘zbek filologiyasi fakultetlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma. – T.: O‘zbekiston, 2002. Nurmonov A., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –T., 2002. Rаhmаtullаyеv Sh. Hоzirgi аdаbiy o‘zbеk tili. –T. 2006. Hojiyev A. O‘zbek tili morfologiyasi, morfemikasi va so‘z yasalishining nazariy masalalari. –T.: Fan, 2010.. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. –T., 1996. Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek tili. –T., O‘qituvchi, 1992. Qilichev E. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –Buxoro, 2001. Rahimov S., Umurqulov B., Eshonqulova A. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –T., 2001.Rahimov S., Umurqulov B. Hozirgi o‘zbek tili. –T., 2003. Hojiyev A. O‘zbek tili so‘z yasalishi tizimi. Oliy o‘quv yurtlarining filologiya fakultetlari o‘qituvchi va talabalari uchun qo‘llanma. – T.: O‘qituvchi, 2007.

Bog‘lovchi so‘zlar: fonetika, nutq apparati, tovush, talaffuz a’zolari, akustik fonetika, nutq lovushlarini artikulyatsion tomoni, nutq lovushlarining fonologik tomoni, tasnif unli lovush, undosh tovush, portlovchi undoshlar, sirg‘aluvchi undoshtar, affrikatalar, sonorfar, jarangli undoshlar, jarangsiz undoshlar, fonologiya, fonologik tushunchalar, fonema, fonema variantlari, fonologik nazariyalar.