Ekstraksion apparatlar

EКSTRAКSIYALASHNING ASOSIY USULLARI

Amaliyotda suyuqlik aralashmalarini ekstraksiyalashning quyidagi usullari qo‘llaniladi: 1) dastlabki aralashma va ekstragentni bir maro-tabalik kontaktiga asoslangan jarayon (bir pog‘onali ekstraksiyalash); 2) har bir pog‘onada toza erituvchi ishlatish yo‘li bilan ekstraksiyalash (ko‘p pog‘onali ekstraksiyalash);
3) bitta yoki ikkita erituvchi yordamida qarama-qarshi oqim bilan ko‘p bosqichli ekstraksiyalash (ko‘p pog‘onali ekstraksiyalash). Birinchi va ikkinchi usullar kichik hajmli ishlab chiqarishlarda hamda laboratoriya sharoitlarida qo‘llaniladi. Sanoat miqyosida uchinchi usuldan, ya’ni fazalarning qarama-qarshi oqimidan foydalaniladi. Qaysi bir usul qo‘llanishidan qat’i nazar, ekstraksiyalash jarayoni erituvchini regeneratsiya qilish bilan birga olib boriladi.
Regeneratsiyaning maqsadi eritmalar tarkibidagi kerakli komponentlarni ajratib olish va erituvchilarni qaytadan ishlatishdan iboratdir.
Bir pog‘onali ekstraksiyalashning sxemasi 5-rasmda tasvir-langan. Dastlabki eritma G‘ va erituvchi S aralashtirgich (1) ga beriladi, so‘ngra aralashma tindirgich (2) da ikki qatlam – ekstrakt E va rafinat R ga ajraladi. Dastlabki aralashma va erituvchi bir karra to‘qnashib, jarayon ko‘p vaqt davom etgan holatdagina muvozanat konsentratsiyalariga yaqin tarkibli ekstrakt va rafinat olish mumkin bo‘ladi. Jarayonni davriy va uzlyuksiz rejimda olib borish

mumkin. Ekstraksiyalash jarayoni uzlyuksiz rejim bilan olib borilganda regeneratsiya qilingan erituvchi uzlyuksiz ravishda aralashtirgichga qaytariladi. Ushbu usul tarqalish koeffitsiyentining qiymati katta bo‘lgan sharoitda qo‘llaniladi.
5-rasm. Bir pog‘onali ekstraksiyalashning sxemasi: 1–aralashtirgich; 2–tindirgich; F–dastlabki eritma; A,V–aralashma komponentlari; S–
ekstragent; E–ekstrakt; R–rafinat.

6. 
   rasmda har bir pog‘onada toza erituvchini ishlatishga asoslangan ko‘p karrali ekstraksiyalashning sxemasi ko‘rsatilgan. Bunday jarayon bir necha pog‘onalarda olib borilib, ikkinchi pog‘onadan keyingi hamma pog‘onalarda dastlabki aralashma sifatida oldingi pog‘onalardan olingan rafinatlar (R₁, R₂, R₃,…, R_n-1) ishlatiladi. Toza holdagi ekstragentning umumiy miqdori bir necha bo‘laklar (S₁, S₂, S₃, …, S_n) ga bo‘linib, parallel ravishda hamma pog‘onalarga beriladi. Кeyingi har bir pog‘onaga dastlabki eritma sifatida uzlyuksiz ravishda konsentratsiyasi pasayib borayotgan rafinatlar (R₁, R₂, R₃,
   

…, R_n-1) beriladi, shu sababdan ekstraktning konsentratsiyasi birinchi pog‘onadan (E₁) oxirgi pog‘onagacha (E_n) kamayib boradi. Yuqori darajadagi toza rafinat olish uchun katta hajmdagi toza ekstragent kerak

6. 
   rasm. Кo‘p pog‘onali va erituvchini parallel ravishda ishlatishga asoslangan ekstraksiyalashning sxemasi:
   

^{1,2,3, n – pog‘onalar;S}1^{, S}2^{, S}3^,…..,Sn ^{– pog‘onalarga berilayotgan rafinatlar; E}1^{, E}2^{, E}3^{,. ,E}n ^{– pog‘onlardan uzatilayotgan ekstraktlar.}
bo‘ladi, bu holat rafinatni regeneratsiya qilish jarayonini qimmat-lashishiga olib keladi. Shu sababdan, ushbu usuldan sanoatda juda kam foydalaniladi.
Кo‘p pog‘onali qarama-qarshi oqimli ekstraksiyalashning sxemasi 7- rasmda ko‘rsatilgan. Qurilma bir-biri bilan ketma-ket bog‘langan n-ta pog‘onalardan tashkil topgan. Dastlabki eritma G‘ va ekstragent S qarama- qarshi yo‘nalishga ega bo‘lib, oxirgi tarkibi E₁ ga teng bo‘lgan ekstrakt birinchi pog‘onadan, oxirgi tarkibi R_n ga teng bo‘lgan rafinat esa n – pog‘onadan uzatiladi. Ekstraksiyalashning ushbu usuli texnikaviy-iqtisodiy jihatdan katta afzalliklarga ega bo‘lganligi sababli sanoatda keng ishlatiladi. Ekstraksiyalashning ko‘p pog‘onali va qarama-qarshi yo‘nalishli usuli kolonnali ekstraktorlarda va aralashtirgich-tindirish uskunalarida amalga oshiriladi.

6. 
   rasm. Кo‘p pog‘onali va qarama-qarshi oqimli ekstraksiyalashning sxemasi:
   

^{1,2,. , n –1, n – pog‘onalar; E}1 ^{– birinchi pog‘onadan chiqayotgan ekstrakt; R}n ^–oxirgi
pog‘onadan chiqayotgan rafinat.

Oxirgi yillarda suyuqliklarni ekstraksiyalash uchun sanoatda flegma yordamida ishlaydigan qarama-qarshi yo‘nalishli va ikkita erituvchidan foydalanishga asoslangan usullar ham keng qo‘llanilmoqda.