Electr xa'm magnetizm lat

2-§. Elektrostatika
Elektr zaryadlarının’ o’z-ara ta’sirlesiw nızamı. Kulon nızamı. Noqatlıq zaryad haqqında 
tu’sinik. Zaryadlardın’ хalıq aralıq Sİ ha’m SGS birlikler sistemasındg’ı o’lshem birlikleri. 
Elektr maydanı. Elektr maydanı kernewligi. Superpozitsiya printsipi. Zaryadlardın’ sızıqlı, betlik 
ha’m ko’lemlik tıg’ızlıqları.
Elektr ha’m magnetizm ta’limatında elektr zaryadı ha’m elektr maydanının’ kernewligi 
tu’sinikleri tiykarg’ı tu’sinikler qatarına jatadı. Sonlıqtan biz da’slep elektr zaryadların alıp 
ju’riwshilerge ha’m olardın’ klassifikatsiyasına itibar beremiz. Biz elektr zaryadı dep atalatug’ın 
denelerdin’ ta’biyatta joq ekenligin, al zaryadlang’an bo’leksheler menen denelerdin’ bar 
ekenligin na’zerde tutamız. Bunday bo’leksheler menen denelerdi zaryadlardı alıp ju’riwshiler 
dep ataymız.
Zaryadrların’ mikroskopiyalıq alıp ju’riwshileri dep zaryadlang’an bo’leksheler menen 
ionlarg’a aytamız. Olar on’ yamasa teris zaryadtı alıp ju’riwi mu’mkin. Sanlıq ma’nisi boyınsha 
zaryadtın’ 
mug’darı 
| | = 1,6021892 (46) ∙ 10
= 4,80 ∙ 10
shamasına 
yamasa usı shamadan pu’tin san eselengen ma’niske ten’. Usı waqıtqa shekem ta’jiriybelerde 
| | 
den kishi bolg’an elektr zaryadının’ ma’nisi tabılmadı. 
Ha’zirgi waqıtları 200 dey bo’leksheler ha’m og’ada ko’p sanlı atomlar, ionlar, molekulalar 
belgili. Bo’lekshelerdin’ ko’pshiligi payda bolg’annan keyin ju’da’ kishi waqıt dawamında 
jasaydı ha’m basqa bo’lekshelerge ıdırap ketedi. Basqa so’z benen aytqanda bo’lekshelerdin’ 
jasaw waqıtı og’ada qısqa (sekundtın’ og’ada kishi bo’legi). Jasaw waqıtı sheksiz u’lken 
bolg’an az sandag’ı zaryadlang’an bo’lekshelerdin’ tu’rleri bar. Olar elektronlar, protonlar 
ha’m olardın’ antibo’leksheleri
1
. Atomlardın’ yadrolarının’ quramına protonlar, al atomlardın’ 
elektronlıq qabıqlarına (qatlamlarına) elektronlar kiredi. Usı bo’leksheler elektr ha’m magnetizm 
bo’liminde u’yreniletug’ın barlıq qubılıslardı boldıradı. Atomlardın’ yadrolarının’ quramına 
protonlar menen bir qatarda neytronlar da kiredi. Biraq neytronlar elektr zaryadına iye emes 
ha’m olardın’ yadronın’ ishindegi jasaw waqıttı sheksiz ko’p. Biraq yadronın’ sırtında (erkin 
halda) neytron ortasha 15 minut g’ana jasaydı ha’m proton, elektron ha’m antineytrinog’a ıdırap 
ketedi.
İonlardın’ (ionlar dep zaryadlang’an atomlardı yamasa molekulalardı aytamız) zaryadı atomdag’ı 
yamasa molekuladag’ı elektronlıq qabıqtag’ı bir yamasa bir neshe elektronlardın’ kemisliginen 
(bunday jag’dayda ionnın’ za’redının’ ma’nisi on’ boladı) yamasa artıqlıg’ınan (artıq elektronlar 
ionlardın’ zaryadının’ teris bolıwın ta’miyinleydi) ibarat. Sonlıqtan ionlardın’ elektr zaryadların 
alıp ju’riwshileri haqqındag’ı ma’sele elektronlar menen protonlardın’ zaryadları haqqındag’ı 
ma’selege alıp kelinedi. 
Elektron elementar teris ma’nisli zaryadtı alıp ju’riwshi bolıp tabıladı. Ha’zirgi waqıtları 
elektrondı ishki qurılısqa iye emes noqatlıq bo’lekshe dep qabıl etedi. Sonlıqtan elektronnın’ 
barlıq zaryadı bir noqatta toplang’an dep esaplaymız. Bunday ko’z-qaras a’lbette durıs emes. 
Sebebi noqatlıq zaryad ta’repinen payda etilgen elektr maydanının’ energiyası ha’m massası 
sheksiz u’lken bolıwı sha’rt. Al elektronnın’ massası bolsa 
= 9,1 ∙ 10
= kg = 9,1 ∙
10
g. Biraq a’piwayılıq ushın bunday qarama-qarsılıqtı itibarg’a almaymız.
Proton on’ elementar zaryadtı alıp ju’riwshi bolıp tabıladı. Onı noqatlıq bo’lekshe dep qarawg’a 
bolmaydı. Protonnın’ ishindegi elektr zaryadının’ tarqalıwı eksperimente izertlengen.
1
Ha’zirgi waqıtları protonlardın’ jasaw waqıtı 10
31
jıl degen teoriyalıq boljawlar bar. Biraq bul boljawdın’ 
durıslıg’ı ta’jiriybede tastıyıqlanbadı. 

---

7 
Elektr zaryadlarının’ bir biri menen ta’sirleskeninde (ta’sirlesiw tartısıw yamasa iyterisiwden 
turadı) birinshi gezekte usı tartısıwdın’ ha’m iyterisiwdin’ qalay jetkerip beriletug’ınlıg’ı dıqqat 
orayında turadı. Sonın’ menen birge mına soraw da u’lken a’hmiyetke iye: meхanikalıq ku’shler 
(tartısıw menen iyterisiw) tek eki zaryad bolg’anda g’ana ju’zege keledi, al tek g’ana bir zaryad 
bolg’anda qorshag’an ortalıqta qanday da bir o’zgerisler ju’zege keleme?
Bul sorawg’a juwap beriwde fizikada bir biri menen qarama-qarsı bolg’an eki tu’rli ko’z-qaras 
orın aldı. Birinshi ko’z-qaras boyınsha denelerge bir biri menen hesh qanday ortalıqsız, birden 
ta’sir etiw ta’n dep esaplandı. Demek ta’sir boslıq arqalı bir zamatta alıp beriledi degen so’z 
(uzaqtan ta’sir etisiw teoriyası). Usınday ko’z-qarasta bir zaryad ortalıqqa hesh qanday ta’sir 
jasamaydı. 
Ekinshi ko’z-qaras boyınsha ha’r qanday deneler arasındag’ı ta’sirlesiw usı denelerdi qorshap 
turg’an qanday da bir ortalıqlar arqalı usı ortalıqtın’ ha’r qıylı bo’limleri boyınsha izbe-iz shekli 
tezlik penen alıp beriledi (jaqınnan ta’sir etisiw teoriyası). Demek tek bir zaryadlang’an dene 
bolsa da qorshap turg’an ortalıqta qanday da bir o’zgeris boladı degen so’z. 
Ha’zirgi zaman fizikası uzaqtan ta’sirlesiw ideyasın biykarlaydı ha’m tek jaqınnan ta’sirlesiw 
teoriyasın saqlap qaladı. 
Solay etip tınıshlıqta turg’an ha’r qıylı zaryadlang’an bo’leksheler arasındag’ı ta’sirlesiw 
ku’shlerinin’ payda bolıwın tu’siniw ushın usı ta’sirlesiwdi ju’zege keltiretug’ın zaryadlar 
ortasında qanday da bir ortalıqtın’ orın alatug’ınlıg’ın na’zerde tutıwımız kerek eken. Usı ortalıq 
elektr maydanı bolıp tabıladı. Elektr zaryadı bir orında payda bolsa, onın’ a’tirapında elektr 
maydanı da payda boladı. Elektr maydanının’ tiykarg’ı qa’siyeti sonnan ibarat, usı maydanda 
jaylasqan qa’legen zaryadlang’an denege ku’sh ta’sir etedi. Al usı elektr maydanın sanlıq jaqtan 
ta’riplew ushın elektr maydanının’ kernewligi dep atalatug’ın arnawlı fizikalıq shama хızmet 
etedi. 
1-su’wret. 
Kulonnın’ aylanıwshı ta’rezisi.