Elektr ótkizgishlerdiń tábiyatı

Videman-Frants nızamı. Tájiriybeler metallardıń joqarı elektr ótkizgishlik penen bir qatarda joqarı jıllılıq ótkizgishlikke de iye bolatuǵınlıǵın kórsetedi. 1853-jılı Videman hám Frants tájiriybede jıllılıq ótkizgishlik koeffitsienti k nıń elektr ótkizgishlik koeffitsienti σ ǵa qatnasınıń barlıq metallar ushın shama menen birdey ekenligin hám usı qatnastıń absolyut temperaturaǵa tuwrı proportsional ósetuǵınlıǵın kórsetti. Mısalı ójire temperaturalarında alyuminiy ushın bul
qatnas 5,8 ∙ 10^-6 ǵa, mıs ushın 64,4 ∙ 10^-6 ǵa hám qorǵasın ushın 7∙ 10^-6 Dj∙Om/s∙K ǵa teń bolatuǵınlıǵın kórsetti.
Álbette metall emes deneler de jıllılıq ótkizedi. Biraq metallardıń jıllılıq ótkizgishlik qábiletligi dielektriklerdiń jıllılıq ótkizgishlik qábiletliginen ádewir úlken. Bul maǵlıwmatlar metallardaǵı jıllılıq ótkizgishlikke kristallıq pánjere menen bir qatarda ótkizgishlik elektronlarınıń da qatnasatuǵınlıǵın kórsetedi. Bul elektronlardı bir atomlı gaz dep esaplap gazlerdiń kinetikalıq teoriyasınan jıllılıq ótkizgishlik koeffitsientiniń formulasın paydalanıwımızǵa boladı:

Bul ańlatpada gazdıń tıǵızlıǵı nıń ornına kóbeymesi, al ortasha tezlik 〈 υ〉 nıń ornına alınǵan. Bir atomlı gazdiń salıstırmalı jıllılıq sıyımlıġı ge teń. Bul ańlatpanı joqarıdaġı ańlatpaġa qoyıp, mınanı alamız:

Biz joqarıda ekenligine iye bolġan edik. Endi mv²/2 niń ortasha mánisiniń 3kT/2 shamasına teń ekenligin esapqa alamız. Usınıń nátiyjesinde
(101)
ańlatpasına iye bolamız. Bul ańlatpa Videman-Frants nızamın ańġartadı. Eger (101)-formulaġa elementar zaryad penen Bol`tsman turaqlılarınıń mánisin qoysaq, onda

formulasın alamız. O`jire temperaturalarında( T= 300 K ) χ/σ = 6,7 ∙ 10<sup>-6</sup> Dj∙Om/s∙K shamasına iye bolamız. Bul shama tájiriybede alınġan shamalarġa sáykes keledi. Biraq keyinirek bunday sáykesliktiń tosınnan bolġan sáykeslik ekenligi dálillendi.
Lorents elektronlardıń tezlikler boyınsha tarqalıwın inabatqa alıw jolı menenesaplawlar júrgizgende bolıp shıqtı. Bul nátiyje tájiriybeler juwmaqları menen «jamanıraq» sáykes keledi. Solay etip klassikalıq teoriya Om, Djoul`-Lents nızamların tabıslı túrde túsindire aldı, al Videman-Frants nızamın tek sapalıq jaqtan ġana túsindirdi. Bul klassikalıq teoriyanıń bazı bir kemshilikleriniń bar ekenliginiń aqıbeti bolıp tabıladı.
Usınıń saldarınan klassikalıq teoriya kóp máselelerge durıs juwap bere almadı. Bul máseleler haqqında óz aldına gáp etiledi.