Elektr toki, magnit maydoni, elektr maydon tasirida yuzaga keladigan asosiy xodisalar

Elektr toki — elektr zaryadlarining tartibli harakati. Elektr toki paydo boʻlishi va doimo paydo boʻlib turishi uchun: moddada erkin elektr zaryadlari; ularni tartibli harakatga keltiruvchi elektr maydon; zanjir berk boʻlishi kerak.

Zaryadli zarralar tok tashuvchilar deb ataladi. Metallar va yarimoʻtkazgichlarda tok tashuvchilar elektronlardan, elektrolitlarda musbat va manfiy ionlardan, ionlashgan gazlarda musbat va manfiy ionlar hamda elektronlardan iborat. Zaryadli zarralarning elektr maydon taʼsirida jismga nisbatan koʻchishi natijasida vujudga keladigan Elektr toki oʻtkazuvchanlik toki deb, zaryadlangan makroskopik jism (masalan, suyuqlik yoki gaz)larning koʻchishidan yuzaga keladigan elektr toki konveksion tok deb ataladi. Siljish toki deb ataladigan tok ham mavjud. Bu tok zaryadlar harakatiga bogʻliq boʻlmay, balki elektr maydon kuchlanganligining vaqt boʻyicha oʻzgarishiga mutanosib (proporsional) boʻladi. Siljish toki magnit maydon hosil qilish xususiyati jihatidangina oʻtkazuvchanlik va konveksion tokka ekvivalentdir.

(G. Odum va Yu.Odum Bo’yicha, 1978 )

Energiya manbai	1 kkal shartli yoqilg’i olish uchun sarflanadigan energiya, kkal	1kkal shartli yoqilg’i ekvivalenti (issiqlik)
Tarqaluvchi issiqlik energiyasi Quyosh yorug’ligi O’simliklar biomassasi Yog’och Toshko’mir, neft Elektr energiyasi	10000 2000 20 2 1 0,25	0,0001 0,0005 0,05 0,5 1 4

Magnit maydon — harakatlanayotgan elektr zaryadlarga va magnit momenpish jismlarga taʼsir qiladigan kuch maydoni. M. Faradey birinchi marta 1845-yilda fanga kiritgan. U elektr oʻzaro taʼsirlar ham, magnit oʻzaro taʼsirlar ham yagona moddiy maydon yordamida amalga oshadi, deb hisoblagan.

Quyoshdagi oʻzgarishlar natijasida Yer Magnit maydonning kuchli gʻalayonlanishi — magnit boʻronlari hosil buladi. Kosmosni oʻzlashtirish, yadrolarni sintez qilish, plazma fizikasi va boshqa sohalardagi fan va texnika masalalari Magnit maydon ni oʻrganish bilan bogʻliq. Magnit maydon, asosan, kucheiz (500 Gs), oʻrtacha (500 Gs dan 40 kGs gacha), kuchli (40 kGs dan 1 MGs gacha) va oʻta kuchli (1 MGs dan yuqori) xillarga boʻlinadi.

Shunday qilib, qazib olinadigan yonilg’ining ishchi potentsiali, quyosh yorug’ligi ishchi potentsialidan 2000 marta ko’p, lekin elektr energiyasi ishchi potentsialidan 4 marta kam.
Kuyosh – biosfera energiyasining asosiy manbai. Yer yuzasiga asosiy energiya miqdori Quyoshdan tushadi. Energiyaning boshqa manbalar (Yerning ichki issiqligi, kosmik nurlar) xissasini unga taqqoslaganda juda kam.
Yerning bir birlik yuzasiga tushadigan Quyosh energiyasi vaqt bo’yicha o’zgarmas bo’lganligi sababli, Quyosh doimiysi deb ataladi. Kosmik kuzatish ma‘lumotlariga ko’ra, quyosh doimiysi 1,36(103 vt/m2 ga teng. Lekin bu yerda qyosh aktivligining davriyligi ko’p bosqichli tavsifga ega ekanligini hisobga olish kerak. Har bir sekundda Quyoshdan 3,38(1026 vt bo’lgan energiya tarqaladi. Bu qiymat Quyoshning yorug’ligi deb ataladai.
Yorug’likni yer yuzasi maydoniga nisbati, oqim qalinligi yoki Quyosh yorqinligini anglatib 6,29(107 vt/m2 qiymatga teng bo’ladi. Quyoshdan har sekundda chiqarilayotgan energiya bir soat mobaynida 2,5 mln. km2 muzni eritish va qaynash darajasiga yetkazishi ya‘ni, yer atrofidagi 1000 km qalinlikdagi muz qatlamini eritishi mumkin.
Yerga quyosh nurlanishining ikki milliarddan bir qismi tushadi, lekin yorqinlik quvvati bizning planetamizda katta bo’lib 1,75(1017 vt ga teng. Yerga tushayotgan quyosh yorug’lik energiyasining bir qismi kosmosga qaytadi. Qaytayotgan quyosh yorug’lik energiyasi albedo deb ataladi (lotincha olbus - ok) va A xarfi bilan belgilanadi. Yaqingacha Yer kosmosga 30-40% yorug’likni qaytaradi deb hisoblanardi. Yer yo’ldoshlaridan olingan ma‘lumotlar bu qiymat 28% ni tashkil qilishini ko’rsatdi. Bu ko’rsatkichni hisobga olgan holda Yer 1,26(1017 vt miqdorda yorug’lik quvvatini oladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib sayyoramizning issiqlik nurlanishi 257 k yoki – 160S deb olish mumkin.
Yerning yuza harorati va radiatsiyasi mos kelmasligining asosiy sababi issiqlikni kosmosga asosan yer yuzasi emas, balki yerning atmosferasi qaytaradi.
Fotosintez va xemosintez. Barcha fotosintez va zootsenozning katta qismini organik modda va energiya bilan ta‘minlovchi organizmlar – avtotroflar bo’lib, u foto va xemotorflarga bo’linadi. Fototorflar uchun o’z navbatida energiyaning asosiy manbai quyosh radiatsiyasi bo’lib, fotosintez jarayonida assimilyatsiyalanadi va unda uglevod (qand) hosil bo’ladi xamda kislorod ajralib chiqadi. Fotosintezning umumiy reaktsiyasi quyidagicha:
quyosh yorugligi
6СО2+6Н2О________________ С6Н12О6+6О2
xlorofill
Umuman bu reaktsiya ancha qiyin va bir qancha oraliq elementlarga ega. Kislorod SO2 ning yutilishi hisobiga emas, suvning parchalanishiga qarab hosil bo’ladi.