Elektr toki va uning xarakteristikasi

“Talqin va tadqiqotlar” ilmiy-uslubiy jurnali
 

 
 
 
 
 
№13
 
150 
butun dunyoda rivojlana boshladi. 1951-yilda elektr energiyasi birinchi martta 
Amerikaning EBR-I reaktri deb nomlanadigan yadro reaktridan ishlab chiqarildi. XX 
asrning boshlarida elekt energiyasi tijorat maqsadlarida va shuningdek jamoat 
extiyojlari uchun kengayishda davom etdi. Biz hozirgi vaqtda elektr hodisasi va 
qonunlarining zamon fan-texnikasini oʻrganishda katta ahamiyatga ega ekanligini 
inkor qilib boʻlmaydi. Shuning uchun ham turli hil elektr mashina va asboblarning 
ishlanishini tushunib olish, elektrning hususiyati va qonunlarini oz boʻlsa ham bilib 
olishimiz shart. 
Tok oʻzi nima? U haqida tushuncha. 
Elektr zaryadlarining bir tomonlama oqimi elektr toki deb yuritiladi. 
Zaryadlarning qaysi tomonga harakat qilishidan qatiy nazar elektr toking yoʻnalishi 
shartli ravishda musbat zaryadlarning harakat yoʻnalishida deb qabul qilingan. +q
1
va 
-q
2 
zaryadlar qaysi tomon harakat qilsa ham, bir birida tok mavj boʻladi, ammo uning 
yoʻnalishi kelishilgan tomonga qarab yoʻnalganligi koʻrsatiladi. Masalan eritmalarda 
umuman biror muhitdagi -q
2
zaryadlar bir tomonga harakat qilib I
2
tokni, +q
1
zaryad 
unga qarama-qarshi tomonga harakat qilib I
1
tokni hosil qilsa, bu toklarning 
yoʻnalishi bir tomonlama deb olinadi. Yani tok hosil qiladigan zaryadlar q=q
1
+(-q
2
) 
elaktr tok esa I = I
1
+I
2
boʻladi. 
1-rasm. Elektr tokining oʻtkazgichda hosil boʻlish jarayoni. 
Metallarda erkin elektronlar tartibsiz harakatlanadi, bundan tok hosil boʻlmaydi 
bunga sabab elaktronlar bir tomonlama harakatlanganda bu elektronlarning harakat 
yoʻnalishi teskari yoʻnalgan elektr toki mavjud deb hisoblaymiz. Negaki, qachon 
oʻtkazgich boʻylab zaryadlangan zarralar +q va -q lar tatibli harakatda ishtirok etar 
ekan oʻshandagina tok hosil boʻlib, u yerda kuchli reaksiya jarayonlari ketadi. Biroq 
qarama-qarshi ishorali zaryadga ega boʻlgan juda koʻp elektron va atom yadrolaridan 
tashkil topgan jisimlar tartibli harakatlanganda hech vaqt elekt toki hosil boʻlmaydi. 
Chunki musbat va manfiy zaryadlar oʻzaro kompetsatsiyalanishi natijasida har 

---