Elektr va magnetizm
Download 1.21 Mb.
|
1 2
Bog'liqMUNDARIJA-FEDYA
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI FIZIKA FAKULTETI 544010 FIZIKA YO’NALISHI Umumiy fizika va magnetizm kafedrasi SADULLAYEV FARXOD ABDAKIMOVICH “ELEKTR VA MAGNETIZM” KURSINING “METALLARNING MAGNIT XOSSALARI” MAVZUSINI O’QITISHDA INNOVATSION PEDTEXNOLOGIYALAR USULIDAN FOYDALANISH” 5440100 fizika ta’limi bo’yicha bakalavr yo’nalishi MALAKAVIY BITIRUV ISHI Ilmiy rahbar: dots. M.K.Salaxitdinova Malakaviy bitiruv ishi Umumiy fizika va magnetizm kafedrasida bajarildi. Kafedraning 2014 yil 10 iyundagi majlisida muhokama qilindi va himoyaga tavsiya etiladi (bayonnoma № 11). Kafedra mudiri: dots. Rajabov R. M. Malakaviy bitiruv ishi YaDAKning 2014 yil “25” iyun dagi majlisida himoya qilindi va ______ ball bilan baholandi (bayonnoma № ____ ). YaDAK raisi: ______________________________________ A’zolari: ___________________________________________________ ___________________________________________________________ Samarqand – 2014 MUNDARIJA
Kirish Бугунги кун таълим тизимида амал қилаётган анъанавий таълимни мазмунан ва услубий янгилаш ва таълим жараёнини ташкил этишни тубдан ўзгартириш давр тақозосидир. Бунда, физика таълими тизимига инновацион педагогик технологияларни уйғунлашган ҳолда қўллаш орқали, таълим самарадорлигини юқори поғоналарга кўтаришни амалга ошириш мумкин. Shuningdek, mamlakatimizda qabul qilingan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning uchinchi bosqich – to‘plangan tajribani tahlil etish va umumlashtirish asosida, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish davri ketmoqda. O‘tilgan davr mobaynida yaratilgan ma’muriy-huquqiy hujjatlar fanlar bo‘yicha o‘quv adabiyotlarini yaratishga asos bo‘lib, o‘quv jarayonining sifatini oshirishga xizmat qiladi. O‘quv adabiyotlarining yangi avlodlarini yaratish, ularni tayyorlash bo‘yicha ilmiy-uslubiy, tashkiliy, iqtisodiy masalalarni hal etish uzluksiz ta’lim tizimida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning uchinchi bosqichida ko‘zda tutilgan maqsadlarga erishishga qaratilgan bir qator tadbirlar ishlab chiqishni taqozo qiladi. Mavzuni dolzarbligidan kelib chiqgan holda ,,Elektr va magnetizm” kursining ,,Magnitlanish turlaru va magnetiklarning sinflanishi“ mavzusini o’qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish uslubiyatini ishlab chiqish ushbu malakaviy bitiruv ishining asosiy maqsadi hisoblanadi. Bu maqsadga erishish uchun ,,Magnitlanish turlaru va magnetiklarning sinflanishi“ mavzusini o’tish jarayoniga yangi ta’lim texnologiyalarini qo’llashga oid quyidagi ilmiy uslubiy vazifalarini malakaviy bitiruv ishida bajarilishi zarurligini asosiy vazifalar qilib qo’yildi. 1. Bugungi kunda ilmiy –uslubiy adabiyotlarda ma’lum bo’lgan,innovatsion ta’limiy texnologiyalarga oid nazariy ma’lumotlarni o’rganish va bayon qilish. 2. ,,Elektr va magnetizm“ o’quv fani bo’yicha yangi ta’lim texnologiyasining konseptual asoslarini ishlab chiqish. 3. ,,Magnitlanish turlaru va magnetiklarning sinflanishi“ mavzusi bo’yicha ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarni o’tishda innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish uslubiyatini ishlab chiqish. 4. Mavzu bo’yicha talabalar bilimini sinash uchun uch darajali testlar tuzish. Tadqiqotlarning ilmiy uslubiy yangiligi.Ushbu malakaviy bitiruv ishida ,,Elektr va magnetizm‘’ kursining ,,Magnitlanish turlaru va magnetiklarning sinflanishi “ mavzusini innovatsion ta’lim texnologyalaridan foydalanib o’qitish uslubiyati ushbu ma’lakaviy bitiruv ishida birinchi marta ishlab chiqarilgan Tadqiqot ob’ekti va predmeti. ,,Elektr va magnetizm” fani o’tiladigan, Samarqand davlat universiteti fizika fakulteti fizika bo’limining 2- kurs talabalari malakaviy bitiruv ishning tadqiqot ob’ktidir . ,,Magnitlanish turlaru va magnetiklarning sinflanishi“ mavzusini o’qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalarini qo’llash uslubyatini ishlab chiqish bitiruv ishining tatqiqot predmetini tashkil qiladi. Ilmiy –uslubiy va amaliy axamiyati. Ushbu ma’lakaviy bitiruv ishida bajarilgan ilmiy –uslubiy ishlar ,,Elektr va magnetizm” kursining boshqa mavzularni ham innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanib o’qitish uslibiyatini ishlab chiqish uchun uslubiy yunalish beruvchi namunaviy asos sifatida xizmat qilishi mumkin .Bitiruv ishida yaratilgan ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarning yangi ta’lim texnologiyalari ishlanmalaridan unversitetda dars berayotgan o’qtuvchilar dars utish jarayonlarida foydalanishlari mumkin. Himoyaga qo’yiladi: ,, Magnitlanish turlaru va magnetiklarning sinflanishi “ mavzusi bo’yicha ikkita maruza mashg’ulotini o’tishda yangi ta’lim texnologiyalaridan foydalanish uslubiyatining ishlanmalari; “Magnitlanish turlaru va magnetiklarning sinflanishi” mavzusi bo’yicha o’tiladigan mashg’ulotlarga doir organayzerlar tuzilib ularni mashg’ulotlarga qo’llash uslubiyati ishlab chiqildi. Malakaviy bitiruv ishining tuzilishi va hajmi . Ushbu malakaviy bitiruv ishi kirish, uchta bob, xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar bayon qilingan qisimlardan tashkil topgan bo’lib, _____bet hajmda kompyuterda lotin alifbosida yozilgan. Birinchi bobda Ta’lim texnologiyasiga oid nazariy ma’lumotlar berilgan . Ikkinchi bobda “Elektr va magnetizm” fani bo’yicha talim texnologiyasining konseptual asoslari bayon qilingan . Uchinchi bobda ,, Magnitlanish turlaru va magnetiklarning sinflanishi” mavzusiga oid ikkita ma’ruzani o’tishda innovatsion ta’lim texnologiyalari ishlanmasi berilgan. Shuningdek ,,Magnitlanish turlaru va magnetiklarning sinflanishi“ mavzusi bo’yicha o’tiladigan bitta amaliy mashg’ulotning yangi ta’lim texnologiyasi ishlanmasi bayon qilingan. Bob oxirida ,,Magnitlanish turlaru va magnetiklarning sinflanishi“ mavzusi bo’yicha talabalar bilimini sinash uchun tuzilgan uch darajali testlar ishlanmasi berilgan. Xulosalarda bitiruv ishida bajarilgan ishlar yakunlanib yozilgan. Bitiruv ishi oxirida mavzuga oid ta’limiy-uslubiy va o’quv adabiyotlarning ro’yxati keltirilgan . I BOB. MILLIY TA’LIM ISLOHOTI VA FIZIKANI O’QITIShNING DOLZARB MUAMMOLARI §1.1. Milliy ta’lim islohoti hayotiy zaruriyat ekanligi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng bozor iqtisodiga asoslangan demokratik jamiyat qurishga kirishdik. Har qanday jamiyatning kelajagi nafaqat yer usti va yer osti tabiiy boyliklari bilan balkim o‘zining yuksak ma’naviyati va madaniyati bilan ham belgilanadi. Yuksak ma’naviyat va madaniyatga esa mukammal ta’lim-tarbiya tizimining ma’lum bir muddat mobaynidagi faoliyati natijasida erishilishi o‘z-o‘zidan ayon. Xo‘sh, shu nuqtai-nazardan olganda istiqloldan oldingi ta’lim-tarbiya tizimi to‘g’risida nimalarni aytish mumkin? Birinchidan, bizga sho‘rolar davridan meros bo‘lib qolgan ta’lim-tarbiya tizimi zamona talabiga javob bera olmay qoldi. Ikkinchidan, mustaqillikdan oldin va undan keyingi dastlabki yillarda ta’lim-tarbiya va o‘quv jarayonida olib borilgan o‘zgarishlar va tadbirlar yuzaki bo‘lib, uzluksiz ta’lim tizimining muammolarini yechishga qodir emas edi. Uchinchidan, ta’lim va tarbiya tizimi zamona talabiga, ya’ni iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar talabiga javob bera olmay qoldi. Ta’lim tizimidagi muammolar: maktablarning moddiy bazasining juda nochorligi, o‘qituvchilar malakasining pastligi, o‘quv jarayonining mukammal emasligi, eski qolipda yozilgan darsliklar, bitiruvchilar malakasining pastligi, o‘quvchi bilan o‘qituvchi orasidagi munosabat, o‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatining pastligi, 11 yillik majburiy ta’limning ilmiy asoslanmaganligi, 9-sinfni bitirayotgan yoshlarning 55%-i 10- 22%-i, hunar-texnika yoki maxsus o‘quv yurtlarda o‘qishni davom ettirsa, qolganlari ko‘chada qolayotganligi. 11-sinfni bitirayotgan yoshlarning ko‘pchiligi hech qanday malaka va kasb-hunar egallamayotganligi kabilar edi. Ahvol juda achinarli bo‘lib ayniqsa, viloyat va tumanlardagi hunar-texnika bilim yurtlarida o‘quv texnika bazasining nochorligi, o‘qitish sifatining pastligi va zamona talabiga javob bermasligi aniq bo‘lib qolgandi. Oliy ta’lim tizimi islohoti. Birinchidan, Oliy ta’lim muassasalarida tayyorlanayotgan talabalar ehtiyojni qanoatlantiradimi, ular zamona talabiga javob bera oladilarmi? Ta’lim tizimidagi eskicha o‘quv dasturi, eskicha asbob-uskunalar, zamonaviy darsliklar va uslubiy adabiyotlar bilan ta’minlanmaganlik mutaxassislar sifatiga hamon salbiy ta’sir ko‘rsatib kelmoqda. Bu sohada to‘plangan kamchiliklar: Oliy o‘quv yurtini bitirayotgan yoshlarimiz qanday talablarga javob berishini aniqlab olish. Bilimga chanqoq, iste’dodli yoshlarni tanlab olishning obyektiv adolatli tizimi va tartibini o‘rnatish hamda yetarli ma’lumot olish uchun barcha imkoniyatlarni yaratish. Oliy ta’lim o‘quv yurtlarida necha xil mutaxassislik bo‘yicha ta’lim berish lozimligini aniqlash. Zamonaviy mutaxassis tayyorlash uchun zamonaviy ta’lim va tarbiya bazasini yaratish. O‘quv yurtlari rahbarlari, o‘qituvchi-professorlarning ish haqini muvofiqlashtirish. O‘quv dasturi va dasturlarni zamonaviy talablar darajasiga moslashtirish, ularning zaif tomonlarini bartaraf etish. Oliy ta’lim tizimi islohotida oliy ta’lim muassasalarining chet el oliy o‘quv yurtlari bilan aloqasini mustahkamlash, chet ellardan professor o‘qituvchilarni ishga taklif etish. Chet ellarda yoshlarning o‘qishini ta’minlash, o‘qituvchi va kafedra mudirlarini chet elga xizmat safarlarini (malaka oshirishni) uyushtirish ko‘zda tutiladi. Oliy ta’lim tizimida amalga oshirilishi zarur bo‘lgan muammolar: Uzluksiz ta’lim tizimini yaratish, fan va ishlab chiqarish salohiyatidan samarali foydalanish. Davlat ta’lim standartlarini yaratish va ijrochi mexanizmini ishlab chiqish. Ixtisoslik, malaka darajasiga ko‘ra mutaxassislarga bo‘lgan umumdavlat va mintaqaviy talablar istiqbolini aniqlash. Ta’lim tizimini isloh qilish, o‘qituvchi va murabbiylarni qayta tayyorlash. Kasb tanlash bo‘yicha davlat va ijtimoiy muassasalarning faoliyatini takomillashtirish. O‘quvchilarni Vatanga sadoqat, yuksak axloq, ma’naviyat va ma’rifat, mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash. Ta’lim muassasalarini moliyaviy, moddiy-texnikaviy ta’minlash me’yorlarini oshirish va uning mexanizmini takomillashtirish. Chet el sarmoyalarini jalb etish. Oliy o‘quv yurtlariga mustaqillik berish, o‘z-o‘zini boshqarish usullarini joriy etish. Davlat va jamiyat kadrlar tayyorlash tizimini uzluksiz rivojlantirish va takomillashtirishda kafil bo‘lmog’i zarur. Kadrlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari Ta’limning uzluksizligini ta’minlash. Pedagogik va ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish. Ta’lim jarayonini mazmunan isloh qilish. Ma’naviy –axloqiy tarbiya va ma’rifiy ishlar. Iqtidorli bolalar va iste’dodli yoshlar. Ta’lim tizimini boshqarish. Kasb-hunar ta’limi sifatini nazorat qilish tizimini shakllantirish. Ta’lim tizimini moliyalash. Moddiy texnika ta’minoti. Ta’lim tizimining yaxlit axborot makonini vujudga keltirish. Ta’lim xizmati ko‘rsatish bozorini rivojlantirish. Ta’lim sohasida ijtimoiy kafolatlarni ta’minlash hamda bu sohani davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash. Fan bilan ta’lim jarayoni aloqalarini rivojlantirish. Ishlab chiqarish va ta’lim tizimining integratsiyalashuvini rivojlantirish. Ta’lim va kadrlar tayyorlash sohasidagi xalqaro hamkorlik. § 1.2. Didaktik tamoyillar va uni fizikani o‘qitishda qo‘llanilishi. Bugungi kunning fizika o‘qituvchisi fizika fanidan mukammal bilimga ega bo‘lishi bilan birgalikda u zamonaviy o‘qitish qonuniyatlaridan ham chuqur bilimga ega bo‘lish zarur. Fizikadan o‘quv jarayonini tashkil etishda didaktik qoyidalarga amal qilingandagina o‘qitish samarali bo‘lishi mumkin. Ta’lim nazariyasi bilan didaktika fani shug’illanadi. Didaktika faniga birinchi bo‘lib chex mutafakkiri YA.A. Komenskiy asos soldi va o‘zining “Buyuk didaktika” (1630-yil) asarini yaratdi. Keyinchalik Didaktika asoslari J.J. Russo, I.G. Pistolosum, V.Disterverg, K.D. Ushinskiylar tomonidan rivojlantirildi. Didaktika tamoyillari quyidagilar hisoblanadi: Ta’limning ilmiyligi va elementarligi. Ta’limning sistematikligi. Nazariya bilan amaliyotning birligi. Ta’limning onglilik va ijodkorligi. Ko‘rgazmalilik. Ta’limning mustahkamlik tamoyili. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida fizika ta’limining ilmiyligi zamona talabidan kelib chiqib, u o‘quv dasturlarida va darsliklarda o‘z aksini topadi. Jamiyatning rivojlanishi, fizika faninnig kengayib borishi bilan umumta’lim maktablarida o‘qitilayotgan fizika fani mazmuni ham yangilanib boradi. Fizika fani sohasida yangi-yangi kashfiyotlar qilinmoqda, ammo ularning barchasini maktab dasturiga kiritishning imkoni yo‘q. Shuning uchun fizika fani sohasida qilinayotgan yangiliklarning eng muhimlari tanlab olinib o‘quvchilarning yoshini e’tiborga olgan holda bayon etilishi lozim. Elementarlik deganda, o‘quv mavzusini siyqalashtirish, yuzakilashtirish deb tushinmaslik kerak, o‘quv mavzusining ilmiyligini saqlab qolish bilan birgalikda, uni zamonaviy o‘quv vositalari va usullar yordamida o‘quvchi tushunadigan tarzda bayon etish lozim. Tushinarlik yoki elementarlik tamoyilini amalga oshirish uchun o‘qituvchidan oddiydan murakkabga, konkret narsadan abstrakt narsaga o‘tish, o‘quvchilarning individual xususiyatlarini, ularning tayyorgalik darajasini hisobga olishni taqoza etadi. Ta’limning sistematikligi. Ta’limning sistemali va izchilligi ta’lim maqsadlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishning muhim vositasi bo‘lib hisoblanadi. Fizik ta’limning sistemaliligini quyidagicha izohlash mumkin. Agar o‘qitish jarayonini sistema deb qarasak va unda sistemali tahlil usulini qo‘llash kerak bo‘ladi. Fizikani sistemali tarzda o‘qitish o‘qituvchidan quyidagilarni nazarda tutishni taqoza etadi. O‘quv mavzularini yillar bo‘yicha mantiqan, izchil joylashtirilishi va fanlar o‘rtasidagi aloqani hisobga olish. O‘quv predmeti bo‘yicha mavzularni izchil joylashtirilishi.O‘quv mavzusini o‘qituvchi tomonidan sistemali va izchil bayon etilishi. Amaliy, laboratoriya, yozma ishlar va mashqlar yechish darslarini tashkil etishda o‘quvchilar bilimini, ko‘nikma va malakalarini hisobga olish, ularning bilimini nazorat qilib borish, muntazam sistema holiga keltirish lozim . Fizika fanini o‘qitishda sistemali tahlil usuli bilan keyinchalik yanada kengroq tanishamiz. Ta’lim jarayonidagi mavjud nuqsonlarning barchasi uning sistemaliligidan uzoqligidir. Nazariya bilan amaliyotning birligi. Fizikani o‘qitishda nazariya bilan amaliyotning birligi tamoyili o‘quv maksadini amalga oshirishning muhim omili bo‘lib hisoblanadi. Fizika fanining taraqqiyoti va kelajakdagi rivoji nazariya bilan amaliyotning birligiga asoslanadi. Fizika tarixiga nazar solsak ba’zi fizik jarayonlarning nazariyasi yaratilib keyinchalik tajribada isbotlangan bo‘lsa, ba’zi jarayonlar avval tajribada ochilib, keyin uning nazariyasi yaratilganligining guvohi bo‘lamiz. Demak, nazariya bilan amaliyot o‘rtasida dialektik munosabat mavjud. Xuddi shuningdek, fizikani o‘qitish jarayonida nazariya va amaliyotning birligini to‘g’ri tashkil etish o‘qitish samaradorligini ta’minlashning vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Fizikani o‘qitishda nazariya va amaliyotning aloqasini ta’minlash va amalga oshirish oddiy ish emas. Bu masalani hal etishda ikkita xatolikka yo‘l qo‘yilishi mumkin: nazariyaga katta ahamiyat berib amaliyotni kamsitish yoki amaliyotga haddan ortiq ahamiyat berilib, nazariyaga yetarli e’tibor bermaslikdan ehtiyot bo‘lish kerak. Pedagogik tajribalar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar uchun nazariya bilan amaliyotni bir-biriga bog’lash juda qiyin kechadi. Bu muammo to‘g’ri yo‘lga qo‘yilgan ta’lim usullari orqali asta-sekin hal etilib boriladi. Ta’limning onglilik va ijodkorlik tamoyili. Ta’limning onglilik tamoyili o‘qitish sifati bilan bog’liq. O‘quvchilar olgan bilim yuzaki, mexanik, yodlab olish tarzida kechsa u hech qanday samara bermaydi. Ta’lim sohasida milliy islohotlar amalga oshirilayotgan hozirgi paytda bozor iqtisodiyotiga mos raqobatbardosh, har tomonlama kamol topgan yoshlarni tarbiyalash har kachongidan ham muhim vazifa hisoblanadi. O‘quvchilarni darsga ongli ishtirok etishlari bir necha omillarga bog’liq: 1) O‘quv maqsadi (motiv). 2) O‘qitish uslubi. 3) O‘quvchilar psixologiyasi. Ta’limning onglilik tamoyili amalga oshirilgan taqdirda o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, ijodkorlik xislatlarini shakllantirishga erishish mumkin. Mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuv kabi tushunchalar tez o‘zgaruvchan bozor iqtisodi sharoitida yoshlardan talab etilayotgan asosiy vazifa hisoblanadi. Ta’limning ko‘rgazmalilik tamoyili. Didaktika tarixiga nazar solsak ta’limning ko‘rgazmalilik tamoyiliga katta e’tibor berilganligining guvohi bo‘lamiz. Ko‘rgazmalilik tamoyili YA.A Komenskiy tomonidan kashf etilgan deb aytiladi. Ta’limning ko‘rgazmaliligiga quyidagicha ta’rif berish mumkin. “Ta’lim mavhum tasavvurlar va so‘zlar asosida emas, balkim o‘quvchi bevosita idrok etadigan konkret obrazlar orqali amalga oshiriladi”. Ko‘rgazmalilik usuli turli yoshdagi o‘quvchilarda turlicha yo‘llar bilan amalga oshiriladi. Fizika fanini ko‘rgazmali usulda o‘qitish turli xildagi O‘TV, zamonaviy kompyuterlar vositasida amalga oshiriladi. Hozirgi paytda ko‘zga ko‘rinmas va tez kechadigan fizik jarayonlarni kompyuter orqali modellashtirish ta’lim jarayoniga kirib kelmoqda. Ko‘rgazmalilik usuli ta’limning samaradorligini oshirishga, o‘quvchilarni darsga qiziqish bilan ishtirok etishlarini ta’minlab o‘quvchilarni fizika fanidan chuqur va mustahkam bilim olishlariga imkoniyat yaratadi. Shuni ham yoddan chiqarmaslik lozimki, ko‘rgazmalilik usuli og’zaki bayon usuli bilan ham ohang olib borilishi lozim. Didaktikada so‘z bilan ko‘rgazmalilikni qo‘shib olib borishning ikki yo‘li mavjud. Birinchi yo‘l o‘qituvchi mavzuni bayon etishdan avval ko‘rsatma qurollar yordamida hodisani namoyish etadi. Ikkinchi yo‘l ko‘rgazma qurol namoyish etishdan avval uning bayoni beriladi. Bu ikkala usuldan qaysi biri samaraliroq hisoblanadi? Bu ikkala usuldan qaysi birini tanlash dars mavzusiga bog’liq, birinchi usulda muammoli vaziyat vujudga keladi va u o‘quvchilar diqqatini oshiradi, dars mavzusini ongli o‘zlashtirishiga erishiladi, ikkinchi usulda esa vaqt kamroq sarflanadi. Ta’limning mustahkamlik tamoyili. O‘quvchilarning fizikadan o‘zlashtirgan bilimlarini mustahkamligi ta’limning eng asosiy talabi hisoblanadi. Uni qanday amalga oshirish mumkin? Muayyan sistemada, mantiqan izchilikda berilgan o‘quv materiali o‘quvchilar ongida uzoq saqlanadi. Shuning uchun fizikani o‘qitish jarayoni yangi pededagogik texnologiyalar asosida olib borilishi lozim. Yangi pedagogik texnologiya asosida sistemali tahlil usuli yotadi. Mustahkam va chuqur bilimga ega o‘quvchilargina mustaqil fikrlash, mavzuga ijodiy yondashuv kabi qobilyatni egallaydilar. O‘quvchilarga zamonaviy bilim berish uchun ularni fizika fanining keyingi paytda erishgan yutuqlaridan xabardor qilish zarurdir. Fizika fanining keyingi yutuqlaridan eng asosiylarini o‘quvchilar tushuna oladigan tarzda berish FO‘U fani zimmasiga tushadi. Bu muammo o‘quv dasturlarida, darsliklarda yoritilib boriladi. Yangi pedagogik texnologiyalar, uning mazmuni va maqsadi. Respublikamizda ta’lim sistemasi isloh qilinmoda. «Kadrlash tayyorlash milliy darsturi» va «Ta’lim to‘g’risidagi» qonunlarda ta’lim jarayoniga ilg’or pedagogik texnologiyalarni, ta’limning yangi uslubi va shakllarini tadbiq etish ko‘zda tutiladi. Ta’lim tizimini texnologiyalashtirish g’oyasi 1960-yillarda rivojlangan mamlakatlar: AQSH, Yaponiya, Angiliya, Italiyada joriy etila boshlangan edi. Ushbu mamlakatlarning pedagogik tajribalari shuni ko‘rsatmoqdaki, yangi pedagogik texnologiyalar o‘zining hayotiyligini har tomonlama namoyon etmoqda. YAPT tushunchasi sanoatdagi texnologik jarayondan bilvosita analogiya sifatida olingan. YAPT da yagona ta’rif mavjud emas hozirgi kunda unga 15 ga yaqin ta’rif berilgan. Shular ichida “YUNESKO” tomonidan berilgan ta’rif ancha mukammal hisoblanadi: “Pedagogik texnalogiya” bu inson va texnika imkoniyatlarining o‘zaro ta’siri va aloqasini hisobga olib o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirish va qo‘llashning eng maqbul yo‘llarini aniqlashning sistemali usulidir”. Texnologiya lotin tilidan olingan bo‘lib techno- san’at, mahorat, ko‘nikma, Logos-ta’limot, tayyorlash degan ma’nolarni anglatadi. YAPT ning asosida sistemali tahlil turadi. Ta’lim jarayoni sistema deb qaralsa, sistemaning tarkibi va stukturasini aniqlash YAPT ning asosiy vazifasi hisoblanadi. U zamonaviy o‘quv-uslubiy majmuasini yaratish, o‘quv-tarbiya jarayonini didaktik jihatdan ta’minlash, o‘qitishning yangi samarali vositalaridan foydalanishga asoslangan o‘quv jarayonini yaratishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Ta’lim jarayonini ham sanoat texnologiyasi darajasiga ko‘tarish, ya’ni bajaruvchining shaxsiga bog’liq bo‘lmagan holda texnik hujjatlar talablariga to‘la rioya qilinganda sifati kafolatlangan mahsulot chiqarishga erishish zamon talabi hisoblanadi. Bizga o‘tmishdan meros bo‘lib qolgan pedagogik jarayon rus pedagogi A.S. Makarenko qayd etganidek “Bizda ta’lim hech qachon mantiq asosida qurilmagan, balki hamma vaqt axloqiy targ’ibot mantig’i asosida qurilgan.” Shu bois bizda ishlab chiqarishning muhim bo‘limlari umuman yo‘q. Pedagogikada sanoatdagi kabi qayta tiklanadigan tsiklni yaratish ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Chunki o‘quv maqsadlarining rang-barangligi, ta’lim mazmunining elementlari va o‘quv materialining xilma-xilligi, ta’lim oluvchilarning individual xususiyatlari va boshqa ko‘pgina omillar ta’lim jarayonini samaradorligiga xalaqit beradi. Ta’lim jarayoni murakkab, ochiq boshqariladigan, nochiziqli dinamik sistema hisoblanadi. Sistemali tahlil asosida yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etishdan ko‘zga tutilgan maqsad: birinchidan, o‘quvchilarning darsda faolligini oshirish, mustaqil fikrlash, ijodkorlik kabi xislatlarini shakllantirish uchun o‘qituvchilarni noan’anaviy o‘qitish usullari bilan qurollantirish, ikkinchidan, o‘quvchilarni sezgi, idrok, tasavvur, hissiyot, xarakter kabi ichki ruhiy faoliyatini kuchaytirish orqali o‘qish va o‘rganishning noan’anaviy usullari bilan tanishtirish. Texnologiya tushunchasi bilan bog’liq ravishda texnologik xarita atamasi yuzaga keldi. Texnologik xarita-texnologik hujjatning shakli bo‘lib, unda ta’lim jarayonida amalga oshiriladigan operatsiyalar va ularning tarkibiy qismlari, O‘TV, darsliklar, reyting, baholash mezonlari, unga sarflanadigan vaqt, o‘qituvchilar kvalifikatsiyasi va hokazolar qayd etiladi. Pedagogik texnologiya ilmiy pedagogik konsepsiyaga asoslanadi. Ko‘zlangan maqsadga erishish uchun u didaktik, ruhiy, ijtimoiy pedagogik, falsafiy tamoyillarga asoslanadi. Pedadgogik texnologiya sistemasida ketma-ketlik, o‘zaro bog’liqlik saqlanadi. YAPT ta’lim sistemasidagi o‘ziga xos innovatsion yondashuv hisoblanadi. Hozirgi kunda jahon pedagogika fani ilmiy-texnika taraqqiyoti ta’sirini boshidan kechirmoqda. U psixologiya, kibernetika, sistemalar nazariyasi, boshqarish nazariyasi va boshqa fanlar bilan integrallashib bormoqda. Natijada ta’lim va tarbiyaning insonning ichki qobilyatlariga asoslangan samarali usullarini amaliyotga keng qo‘llash imkoniyatlari yaratilmoqda. Xulosa qilib aytganda, YAPT lar rivojlangan xorijiy davlatlarda sinovdan o‘tib o‘zining hayotiy ekanligini namoyon etmoqda. Buning yaqqol isboti ushbu mamlakatlarning iqtisodiy salohiyotini yuksak darajada rivojlanib borayotganligi hisoblanadi. Ta’lim sistemasiga YAPTni joriy etish orqali quyidagi muammolarni yechishga imkoniyat yaratiladi: 1 . Bo‘lajak fizik o‘qituvchilarni YAPTning asosiy tamoyillari bilan tanishtirish. 2. Talabalarni xorijiy, MDH va O‘zbekistonda YAPT lar sistemasini shakllantirishda to‘plangan tajribalar bilan tanishtirish. 3. Bo‘lajak o‘qituvchilarga fizika fanini o‘qitish jarayonini loyihalashtirishni o‘rgatish. O‘quvchilar bilimini nazorat qilishning obyektiv usulini joriy etish. O‘quvchilar bilimini va malakasini nazorat qilish uchun test topshiriqlarini tuzish uslubiyati bilan qurollantirish. YAPTni joriy etish bo‘yicha AQSHda pedagogik texnologiya (1961-yil), Angliyada “Pedagogik texnologik va dasturlashtirilgan ta’lim” (1964) Yaponiyada “Pedagogik texnologiya” (1965) Italiyada shu nomdagi jurnallar 1971-yildan boshlab chop etilmoqda. 1999-yil dekabr O‘zR xalq ta’limi va Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirliklari qoshida “Yangi pedagogik texnologiya” markazlari tashkil etildi. 
I BOB bo’yicha xulosa O’zbekiston Respublikasi inson huquqlari va erkinliklariga rioya etilishini, jamyatning manaviy yangilanishini, ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyatni shakillantirishni, jaxon hamjamiatiga qo’shilishini taminlaydigan demokratik huquqiy davlat va ochiq fuqorolik jamyat qurmoqda. Halqning boy va intellectual merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot fan texnika va texnalogiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini shakillantirish xozirgi kunda dolzar bo’lmoqda bundan tashqari kadrlar tayyorlash milliy dasturi “Talim to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining qoidalariga muvofiq xolda kadrlar tayyorlash milliy modelini ro’yobga chiqarishni, har tamonlama kamol topgan, jamyatda turmushga asoslangan, talim va kasib-xunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta o’zlashtirish uchun ijtimoiy siyosiy, huquqiy, psixalogik- pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni, jamyat, davlat va oila oldida o’z javobgarligini his etadigan fuqorolarni tarbiyalashni nazarda tutgandir. II BOB. «ELEKTR VA MAGNETIZM» KURSINI O’QITISH STRUKTURASI VA MASHG’ULOTLARNING O’QUV DASTUR BO’YICHA TAQSIMOTI § 2.1. «Elektr va magnetizm» kursini o’qitish strukturasi. Fizika fanini o’rganishning asosini umumiy fizika fani, shu jumladan, uning bo’linmas qismi bo’lgan “Elektr va magnetizm” kursi tashkil qiladi. Fan mavzularini chuqur o’rganish, elektr va magnetizm hodisalari bilan bog’liq bo’lgan fundamental va amaliy masalalarni yechishda, murakkab elektr jihoz asboblarni yaratishda va keng qo’llanilishida muhim ahamiyat kasb etadi. O’quv fanining maqsad va vazifalari «Elektr va magnetizm» fani maqsadi tabiatdagi elektr va magnetizm hodisalarining asosiy qonun va qonuniyatlarini o’rganishdan iborat, shuningdek umumiy fizika kursining keyingi bo’limlari-optika, atom fizikasi va nazariy fizikaning elektrodinamika qismini o’rganishga asos bo’lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, bu fandan olingan bilimlar va ko’nikmalar, «Radioelektronika asoslari», elektrodinamika fanlarini nazariy va amaliy jihatdan o’rganish uchun, hamda fizika fanini bir qator maxsus kurslarini o’rganishga asos bo’lib xizmat qiladi. Fanni o’rganishdagi asosiy vazifalar ma’ruza, amaliy va laboratoriya mashg’ulotlarini tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, o’qitishning interaktiv uslublari va vositalaridan foydalaniladi. Fan bo’yicha talabalarning bilimi, ko’nikma va malakasiga qo’yiladigan talablar 1.Elektr va magnetizm fanining asosiy qonunlari, analitik formulalarining, fizik jarayonlarning mazmuni va ma’nosi bilishi tushiniladi. Elektr va magnit hodisalarni grafiklarda tahlil qilish. Fizik kattaliklar ma’nosini, birliklarini va ularni taqqoslash. Fizik tajribalar, namoyishlar va hodisalarni fizik qonun va prinsiplari asosida tavsiflashni o’rgatish. 2.Umumiy talab darajasidagi masalalarni yechish va tahlil qilish. Fizik masala va tajriba natijalarini har xil o’lchov sistemalarida matematik hisoblash usullarini qo’llay bilish va ularni nostandart masalalarga tadbiq etish ko’nikmalarini shakllantirish. 3.Oddiy elektr zanjirlarni tuza bilish, o’lchashlarni bajarish va natijalarni bir necha usullarda hisoblash, xatoliklarini aniqlash. Murakkab elektr o’lchov asboblaridan to’g’ri va aniq foydalanish malakalariga ega bo’lishini ta’minlash. Fan umumiy fizika kursining mexanika, molekulyar fizika bo’limlaridan so’ng o’qitiladi.
Mazkur fanni o’rganish uchun zarur bo’lgan fanlar “Matematik tahlil,” “Vektor asoslari” va “Kompleks sonlar nazariyasi», umumiy fizika kursining “Mexanika”, “Molekulyar fizika”, hamda ta’lim yo’nalishining boshqa fanlari bilan uzviy bog’liqdir. Fanning ishlab chiqarishdagi o’rni Fan bo’yicha olingan bilimlar O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi “Elektronika”, “Fizika – texnika”, “Issiqlik fizikasi”, “Amaliy fizika” ilmiy tekshirish institutlarida va “Fanon” hamda “Foton” ishlab chiqarish birlashmalarida talabalarni yetarli bilim va tajribalariga tayangan holda ishlar olib borishda muhim ahamiyatga egadir. Fanni o’qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar «Elektr va magnetizm» fanini o’qitishda elektr va magnit hodisalar qonunlarini namoyishi, o’quv kino filmlari, kompyuterlashtirilgan multimediyalardan foydalanish. Internet tarmog’idan ko’rgazmali materiallardan, shuningdek ilg’or pedagogik texnologiyalardan foydalanish mumkin. “Elektr va magnetizm” kursini loyixalashtirishda quyidagi asosiy konseptual yondoshuvlardan foydalaniladi: Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim. Bu ta’lim o’z mohiyatiga ko’ra ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarini tulaqonli rivojlanishlarini ko’zda tutadi. Bu esa ta’limni loyixalashtirilayotganda, albatta, ma’lum bir ta’lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog’liq o’qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshishini nazarda tutadi. Tizimli yondoshuv. Ta’lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o’zida mujassam yetmog’i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bug’inlarini o’zaro bog’langanligi, yaxlitligi. Faoliyatga yo’naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta’lim oluvchining faoliyatini aktivlashtirish va intensivlashtirish, o’quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo’naltirilgan ta’limni ifodalaydi. Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv o’quv munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o’z-o’zini faollashtirishi va o’z-o’zini ko’rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi. Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish. Demokratik, tenglik, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e’tiborni qaratish zarurligini bildiradi. Muammoli ta’lim. Ta’lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta’lim oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni obektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushoxadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo’llashni mustaqil ijodiy faoliyati ta’minlanadi. Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo’llash - yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini o’quv jarayoniga qo’llash. O’qitishning usullari va texnikasi. Ma’ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoli ta’lim, keys-stadi, pinbord, paradoks va loyixalash usullari, amaliy ishlar. O’qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o’zaro o’rganishga asoslangan frontal, kollektiv va gurux. O’qitish vositalari: o’qitishning an’anaviy shakllari (darslik, ma’ruza matni) bilan bir qatorda - kompyuter va axborot texnologiyalari. Kommunikasiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan bevosita o’zaro munosabatlar. Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blis-so’rov, oraliq va joriy va yakunlovchi nazorat natijalarini taxlili asosida o’qitish diagnostikasi. Boshqarish usullari va vositalari: o’quv mashg’uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta ko’rinishidagi o’quv mashg’ulotlarini rejalashtirish, quyilgan maqsadga erishishda o’qituvchi va tinglovchining birgalikdagi xarakati, nafaqat auditoriya mashg’ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati. Monitoring va baholash: o’quv mashg’ulotida ham butun kurs davomida ham o’qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari baholanadi. § 2.2. “Elektr va magnetizm” fanidan mavzularning mashg’ulotlar turlari va soatlar bo’yicha taqsimoti.
§ 2.2.1. Ma’ruza mashg’ulotlar mavzulari 1. Elektrostatika. Elektr zaryadi va uning xossalari. Elektr zaryadlarining o’zaro ta’siri. Kulon qonuni. Nuqtaviy zaryad haqida tushuncha. Zaryadlarning xalqaro (SI) va SGS birliklar sistemasida o’lchov birliklari. Zaryadlarning chiziqiy, sirtiy va hajmiy zichliklari. Elektr maydoni. Elektr maydon kuchlanganligi. Superpozisiya prinsipi. Elektr dipoli. Elektr maydonni grafik ravishda tasvirlash. Kuchlanganlik chiziqlari va uning oqimi. Gauss teoremasi. Elektr maydonini hisoblash. Elektrostatik maydonda bajarilgan ish. Elektr maydon kuchlanganlik vektorining sirkulyasiyasi haqidagi teorema. Potensial. Potensiallar farqi. Potensiallar gradiyenti. Elektr maydonida o’tkazgichlar. Elektr sig’im. Sig’im birliklari. Kondensatorlarning sig’imi. Elektr maydon energiyasi va uning zichligi. Elektr maydonida dielektriklar. Dielektriklarning qutblanishi. Qutblanish vektori. Muhitning dielektrik singdiruvchanligi va qabul qiluvchanligi. Ikki dielektrik muhit chegarasida qutblanish va induksiya vektorlari, hamda elektr maydon kuchlanganligi chiziqlarini sinishi. Dielektrik kristallarning elektr xususiyatlari. 2. O’zgarmas elektr toki. Elektr toki va uning xarakteristikalari. O’tkazuvchanlik elektr toki, qarshilik va uning temperaturaga bog’liqligi. Om qonunining differensial ko’rinishi. Berk zanjir uchun Om qonuni. Elektr yurituvchi kuch. Tarmoqlangan zanjirlar. Kirxgof qoidalari. Tarmoqlangan zanjirlarning hisoblashni xususiy hollari. Elektr tokining ishi, quvvati va issiqlik ta’sirlari. Tok manbaining foydali ish koeffisiyenti. 3. Doimiy toklarning magnit maydoni. Moddaning magnit xususiyatlari. Magnetiklar. Toklarning o’zaro magnit ta’siri. Magnit maydon induksiya vektori. Tok elementi. Bio-Savar-Laplas qonuni. Magnit maydon kuchlanganligi. To’g’ri tok va aylanma toklarning magnit maydon kuchlaganligini hisoblash. Solenoidning o’qi bo’ylab magnit maydon kuchlanganligini taqsimlanishi. Parallel toklarning o’zaro magnit ta’siri. Tok kuchining birligi-Amper. Magnit oqimi. Magnit maydonda tokli kontur. Magnit maydon kuchlanganligining sirkulyasiyasi. Magnit maydonda tokli o’tkazgich. Amper kuchi. Magnit maydonida harakatlanayotgan zaryadlangan zarrachaga ta’sir etuvchi kuch. Lorens kuchi. Xoll hodisasi. Harakatlanayotgan zaryadlangan zarrachaning magnit maydoni. Moddalarning magnit xususiyatlari. Molekulyar toklar. Magnitlanish vektori. Dia-para-ferromagnetiklar. Para- va diamagnetizmni tushuntirilishi. Ferromagnetiklar. Ferromagnetiklarni magnitlanish jarayoni. Gisterezis sirtmog’i. Qoldiq magnitlanish va koersetiv kuch. Ferromagnetizmning tushuntirilishi. Domenlar nazariyasi haqida tushuncha. 4. Elektromagnit induksiya hodisasi. Elektromagnit induksiya hodisasi. Faradey tajribalari. Lens qonuni. Elektromagnit induksiyaning asosiy qonuni. O’zinduksiya hodisasi. Induktivlik. Solenoidning induktivligi. Muhitning magnit doimiysi. O’zinduksiya natijasida zanjirda tokning yo’qolishi va tiklanishi. Magnit maydon energiyasi. O’zaroinduksiya. 5. Elektromagnit tebranishlar va to’lqinlar. Xususiy elektr tebranishlar. Tebranish konturi. So’nish bo’lmagandagi elektr tebranishlar. Xususiy elektr tebranishlar tenglamasi. So’nish bo’lgandagi elektr tebranishlar. Majburiy elektr tebranishlar. O’zgaruvchan elektr toki. Kvazistasionar tok. O’zgaruvchan tok generatori. O’zgaruvchan elektr toki zanjirida aktiv qarshilik, sig’im va induktivlik. O’zgaruvchan tok uchun Om qonuni. Vektor diagrammalar usuli. O’zgaruvchan tokning quvvati, ishi. Tok va kuchlanishning effektiv qiymatlari. O’zgaruvchan tok zanjirlarida tarmoqlanish. Kuchlanish va toklar rezonansi. Elektr tokini masofaga uzatish. Transformatorlar. Elektr va magnit maydonlarni o’zaro bog’liqligi. Elektromagnit maydon. Maksvell postulatlari. Uyurmali elektr maydoni. Siljish toki. Maksvell tenglamalari. Elektromagnit to’lqinlar. Elektromagnit to’lqinlarning xususiyatlari, ularning ko’ndalang to’lqin ekanligi. To’lqin energiyasi. Poynting vektori. Elektromagnit to’lqinlarni hosil qilish. Gers tajribalari. § 2.2.2. Amaliy mashg’ulotlari mavzulari Vakuumda elektr maydoni. Elektr zaryadlarning o’zaro ta’siri. Kulon qonuni. Elektrostatik maydon kuchlanganligi. Elektr kuchi. Nuqtaviy zaryad maydoni kuchlanganilgini hisoblash. Elektr maydonlarining superpozisiya prinsipi. Elektr dipol, zaryadlangan shar (sfera), ip (silindr) va tekislik maydoni kuchlanganligini hisoblash. Elektrostatik maydonning zaryadini ko’chirishda bajargan ishi. Elektrostatik maydon potensiali va potensiallar ayirmasi (kuchlanish). Elektrostati maydon kuchlanganligi va potensial orasidagi bog’lanish. Nuqtaviy zaryad (shar) maydoni potensialini hisoblash. Elektr sig’imi. Turli xil kondensatorlirning sig’imini hisoblash. Kondensatorlarni o’zaro ulash usullari. Tok kuchi. O’zgarmas tokning bir jinslimas va bir jinsli qisimlari va berk zanjiri uchun Om qonunlari. Elektr qarshiliklarni o’zaro ulash yo’llari. Metallar qarshiligining temperaturaga bog’liqligi. Tarmoqlangan o’zgarmas elektr toki zanjirlari uchun Kirxgof qoidalari. O’zgarmas tokning ishi va quvvati. Joul-Lens konnuni. Magnit maydon kuchlanganligi va induksiyasi. Tokli to’g’ri, aylanma va aylana o’tkazgichlar sistemasi (solenoid, toroid) magnit maydoni kuchlanganligi va induksiyasini hisoblash. Magnit maydoni kuchlan ganligini va induksiyasi orasidagi bog’lanish. Muhitning magnit sindiruvchanligi. Moddalarning magnit xususiyatlari. Magnit maydonning tokli o’tkazgichga ta’siri (Amper kuchi) va harakatdagi zaryadga ta’siri (Lorens kuchi). Xoll effekti. Parallel toklarning o’zaro ta’siri. Magnit oqimi. Elektromagnit induksiya qonuni. Tinch turgan berk konturda va harakatdagi o’tkazgichda induksiyalanadigan elektr toki (EYuK)ni hisoblash. O’zinduksiya va o’zgaroinduksiya EYuKni hisoblash. Magnit maydoni energiyasi va uning zichligi. O’zgaruvchan tok(kuchlanish)ning effektiv qiymati. Aktiv va reaktiv (induktiv va sig’im) qarshilikli o’zgaruvchan tok zanjiri parametrlarini hisoblash. O’zgaruvchan tokning ishi va quvvati. Tebranish konturining parametrini hisoblash. § 2.2.3. Laboratoriya mashg’ulotlari mavzulari Elektrostatik maydoni o’rganish. O’zgaruvchan tokda ishlaydigan Uitson ko’prigi yordamida kondensatorning sig’imini aniqlash. Elektr o’lchash asboblarini o’rganish. (Ampermetr va voltmetrni darajalash). O’zgarmas tok ko’prigi yordamida o’tkazgichlarning qarshiligini aniqlash. O’zgarmas tokning murakkab zanjiri qonunlarini o’rganish. Akkumulyatorlar batareyasining foydali quvvatini va FIKni iste’mol qilinayotgan tok kuchiga bo’lgan bog’lanishini aniqlash. Metall (mis) qarshiligining temperaturaga bog’liqligini o’rganish. Faradey soni va elektronning zaryadini aniqlash (Misning elektroximiyaviy ekvivalentini aniklash). Metall termoparani darajalash va uning termoelektr yurituvchi kuchini aniqlash. Magnit maydoni induksiyasini aniqlash. Tangens-bussol yordamida Yer magnit maydonining gorizontal tashkil yetuvchisini aniqlash. O’zinduksiya koeffisiyenti va sig’imni o’lchash hamda o’zgaruvchan tok zanjiri uchun Om qonunini tekshirish. § 2.2.4. Mustaqul ta’lim mashg’ulotlari mavzulari. Ma’ruza mashg’ulotlari bo’iyicha (44 soat). Elektrostatika. Gauss teoremasi yordamida zaryadlangan simmetrik jisimlarning (qarama-qarshi ishoralari zaryadlangan cheksiz tekislik, sirti va hajmi bo’yicha tekis zaryadlangan shar, sfera) elektr maydonlari kuchlanganligini hisoblash ifodalarini keltirib chiqarish; kuchlanganlik chiziqlarining manzarasini chizish. Potensial va potensiallar ayirmasni hisoblash ifodalarini xususiy hollarda keltirib chiqarish, ekvipotensial sirtlarini chizish. Kondensatornin turli usullarda ulanganda va kondensatorlar turlarining (yassi, sferik, silindrsimon) sig’imini hisoblash ifodalarini keltirib chiqarish. Pyezoelektriklar va ularning qo’llanilishi. Segnetoelektriklar, elektretlar va ularning qo’llanilishi. Nuqtaviy zaryadlar sistemasining o’zaro ta’sir energiyasi ifodasini keltirib chiqarish. O’zgarmas elektr toki. Elektr qarshiliklarni o’zaro ulanganda hosil bo’lgan to’la qarshilikni hisoblash ifodalarini keltirib chiqarish. Om, Joul-Lens qonunlarining differensial ko’rinishidagi ifodalarini va Kirxgofning ikkinchi qonunini ifodasini keltirib chiqarish. Elektr o’lchov asboblarining o’lchash chegarasini oshirish uchun zarur bo’lgan, qarshiliklarni (shunt va qo’shimcha qarshilik) hisoblash ifodalarini keltirib chiqarish. O’zgarmas tok manbalarining (galvanik elementlar, akkumulyatorlar) tuzilishi va ishlashi. Ularni o’zaro ulash. Doimiy tokning magnit maydoni. Magnetiklar. Bio-Savar-Laplas va to’la tok qonunlari yordamida turli shakldagi tokli o’tkazgichlarning magnit maydonlarini hisoblash ifodalarini keltirib chiqarish. Yuqoridagi mavzularni mustaqil o’rganish. Xoll potensiallari ayirmasini hisoblash ifodasini keltirib chiqarish. Magnit materiallari va ularning qo’llanilishi. Fuko toklari. Skin effekti. Axborotni magnit usulida yozib olish va eshittirish. 4. Elektromagnit tebranishlar va to’lqinlar. O’zgaruvchan tok zanjirida to’la qarshilikni (impedansni) turli o’zaro ulash hollarida hisoblash ifodalarini keltirib chiqarish. Elektromagnit tebranishlarninsh mexanik tebranishlar bilan analogiyasi. Elektromagnit to’lqinlarni hosil qilish, tarqatish va qabul qilish. Gers tajribalari. Ochiq tebranish konturi. Gers vibratori va rezonatori. Elektromagnit to’lqin energiyasi. Umov-Poyting vektori. 5. Turli muhitlar elektr o’tkazuvchanligining tabiati. Metallarda elektr tokining tabiatini aniqlash (Rikke, Mandelshtam-Papaleksi va Styuart-Tolmen) tajribaliri. Metallar elektr o’tkazuvchanligining klassik nazariyasi (undan Om va Joul-Lens qonunlarining differensial ifodalarini keltirib chiqarish). Elektrolitlar elektr o’tkazuvchanligi. Om qonuni. Elektroliz hodisasi. Uning ishlatilishi. Faradey qonunlari. Gazlarda elektr toki. Nomustaqil va mustaqil gaz razryadlari. Ularning volt-amper xarakteristikasi. Mustaqil gaz razryadining turlari, ishlatilishi. Plazmaning elektr o’tkazuvchanligi. Vakumda elektr toki. Termoelektron emissiya hodisasi. Elektron lampalar. Ikki elektrodli elektron lampa va uning volt-amper xarakteristikasi, ishlatilishi. Richardson – Deshman, Boguslovskiy- Lengmyur qonunlari. Ko’p elektrodli elektron lamparal, ularning ishlatilishi. Yarim o’tkazgichlarning elektr tokining tabiati. Kovalent bog’lanish. Yarimo’tkazgichlarning xususiy (sof) va aralashmali elektr o’tkazuvchanligi. Donorlar va akseptorlar. Yarim o’tkazgichlar qarshiligining temperaturaga bog’liqligi. 6. Kontakt hodisalari. Kontakt potensiallar ayirmasi. Metall-metall kontakti. Termoelektr hodisalari. Termoelektr yurituvchi kuch. Zeyebek effekti. Yarim o’tkazgichlarda kontakt hodisalari. Yarim o’tkazgich diod va tranzistor, ularning qo’llanilishi. b) Amaliyot mashg’ulotlari bo’iyicha ( 32 soat). Vakuumda elektr maydoni. Elektr zaryadlarining o’zaro ta’siri. Kulon qonuni. Elektrostatik maydon kuchlanganligi. Elektr kuchi. Nuqtaviy zaryad maydoni kuchlanganligini hisoblash. Elektr maydonlarining superpozisiya prinsipi. Elektr dipol, zaryadlangan shar (sfera), ip (silind) va tekislik maydoni kuchlanganligini hisoblash. Elektrostatik maydonning zaryadni ko’chirishda bajargan ish. Elektrostatik maydon potensiali va potensiallar ayirmasi (kuchlanish). Elektrostatik maydon kuchlanganligi va potensiali orasidagi bog’lonish. Nuqtaviy zaryad (shar) maydoni potensialini hisoblash. Elektr sig’imi. Turli xil kondensatorlarning sig’im hisoblash. Kondensatorlirni o’zaro ulash usullari. Elektr maydon energiyasi va uning zichligi. Tok kuchi. O’zgarmas tokning bir jinslimas va bir jinsli qismlari hamda berk zanjiri uchun Om qonunlari. Elektr qarshiliklarni o’zaro ulash yo’llari. Metall qarshiligining temperaturaga bog’liqligi. Tarmoqlangan o’zgarmas elektr toki zanjirlari uchun Kirxgof qoidalari. O’zgarmas tokning ishi va quvvati. Joul-Lens qonuni. Magnit maydon kuchlanganligi va induksiyasi. Tokli to’g’ri, aylanma va aylana o’tkazgichlar sistemasi (solenoid, toroid) magnit maydoni kuchlanganligi va induksiyasini hisoblash. Magnit maydoni kuchlanganligi va induksiyasi orasidagi bog’lanish. Muhitning magnit sindiruvchanligi. Moddalarning magnit xususiyatlari. Magnit maydoninng tokli o’tkazgichga ta’siri (Amper kuchi) va harakatdagi zaryadga ta’siri (Lorens kuchi). Xoll effekti. Parallel toklarning o’zaro ta’siri. Magnit oqimi. Elektromagnit induksiya qonuni. Tinch turgan berk konturda va harakatdagi o’tkazgichda induksiyalanadigan elektr toki (EYuK)ni hisoblash. O’zinduksiya va o’zaroinduksiya EYuK ni hisoblash. Magnit maydoni energiyasi va uning zichligi. O’zgaruvchan tok (kuchlanish)ning effektiv qiymati. Aktiv va reaktiv (induktiv va sig’im) qarshilikli o’zgaruvchan tok zanjiri parametrlarini hisoblash. O’zgaruvchan tokning ishi va quvatti. Tebranish konturning parametrini hisoblash. Elektronning metalldan chiqish ishi. Termoelektron emissiya. Elektron lampalar. Metallarda kontakt hodisalari. Termo-EYuK ni hisoblash. Elektrolitlarda elektr toki. Elektroliz uchun Faradey qonunlari. Gazlarda elektr toki. Nomustaqil va mustaqil gaz razryadlari. Laboratoriya mashg’ulotlari bo’iyicha (60 soat). Elektrostatik maydoni o’rganish. O’zgaruvchan tokda ishlaydigan Uitson ko’prigi yordamida kondensatorning sig’imini aniqlash. Elektr o’lchash asboblarini o’rganish. (Ampermetr va voltmetrni darajalash). O’zgarmas tok ko’prigi yordamida o’tkazgichlarning qarshiligini aniqlash. O’zgarmas tokning murakkab zanjiri qonunlarini o’rganish. Akkumulyatorlar batareyasining foydali quvvatini va FIKni iste’mol qilinayotgan tok kuchiga bo’lgan bog’lanishini aniqlash. Magnit maydoni induksiyasini aniqlash. Metall (mis) qarshiligining temperaturaga bog’liqligini o’rganish. Metall termoparani darajalash va uning termoelektr yurituvchi kuchini aniqlash. Faradey soni va elektronning zaryadini aniqlash (Misning elektroximiyaviy ekvivalentini aniklash). Tangens-bussol yordamida Yer magnit maydonining gorizontal tashkil yetuvchisini aniqlash. O’zinduksiya koeffisiyenti va sig’imni o’lchash hamda o’zgaruvchan tok zanjiri uchun Om qonunini tekshirish. II Bob bo’yicha xulosa Hozirgi zamon fani texnkasining rivojlanish istiqbolini fizika fanining yutuqlarisiz tasavvur qilish qiyindir. “Umumiy fizika” fanining, amaliy qismlaridan birini «Elektr va magnetizm» kursi tashkil qiladi. Chunki, ,,Elektr va magnetizm” kursi o’rgatadigan ilm, fizik hodisa va qonunlar bugungi kunda insoniyat uchun xizmat qilayotgan energiya manbalari, maishiy asbob -uskunalar, axborot kommunikatsiya texnikasi, barcha turdagi sanoat texnikasi va hokazolarning tuzulishi va ish prinspi asosida yotadi. Bas shunday ekan ,,Elektr va magnetizm” kursini ta’limning barcha turdagi pog’onalarida zamonaviy innovatsion ta’lim texnologiyalari asosida, chuqur o’qitish bugungi kunda oliy ta’lim professor o’qituvchilari oldida turgan dolzarb vazifadir. III-BOB. “MAGNITLANISH TURLARU VA MAGNETIKLARNING SINFLANISHI” MAVZULARI BO’YICHA MASHG’ULOTLARNI OLIB BOORISH UCHUM YANGI TA’LIM TEXNOLOGIYALARI §3.1. Ma’ruza mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli Fan ”Elektr va magnetizm” Mavzu: №18 nomi: “Magnitlanish turlaru va magnetiklarning sinflanishi”
3.2. Ma’ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi. Mavzu: №18, nomi: “Magnitlanish turlaru va magnetiklarning sinflanishi”
Ilova 1 №1 Ma’ruza bo’yicha tushuntiriladigan tajribalar (kerakli asbob-uskunalar: videoproektor, kompyuter, plakatlar): 1-chizma – Amper gipotezasi (ilmiy farazi):
2-chizma – Giromagnit yoki magnitomexanik hodisalarni tushuntirish uchun Eynshteyn -de Xaas va Barnett tajribalari;
3-chizma – Elektronlarning xususiy momenti mavjudligini isbotlavchi Shtern va Gerlax tajribalari;
4-chizma – Elektronlarning pretsessiya xodisasini namoyish qiluvchi video slaydlar.
Diamagnetiklar – manfiy  qabul qiluvchanlikli va shunga ko‘ra  < 1 magnit singdiruvchanlikli moddalar.
Bularga: vodorod, suv, shisha, rux, kumush, oltin, mis, vismutlar kiradi. Diamagnetiklarda Diamagnetik magnit maydonga kiritilsa, u eng katta kuchlanishli sohadan itarilib chiqariladi va kuch chiziqlariga perpendikulyar joylashadi. Diamagnetik atomlari tashqi magnit maydon bo‘lmaganda xususiy magnit momentiga ega bo‘lmaydi. Tashqi magnit maydon ta’sirida atomlar shu maydonga qarama-qarshi momentga ega bo‘ladi. Tashqi magnit maydonning elementar tokka ta’siri tokning magnit momenti bilan aniqlanadi:  ,  , (1)
bu yerda – elementar tok kuchi,  – yuza,  – normal vektori.  vektor elementar tok yuzasiga perpendikulyar bo‘ladi.
Tashqi magnit maydon yo‘q bo‘lsa, elementar toklar va ularning magnit maydonlari tartibsiz joylashadi. Bunday modda qo‘shimcha magnit maydon hosil qilmaydi:  .
Download 1.21 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1 2