Elektr yuritmalarni avtomatik boshqarish qurilmalari

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA 

---

Международный научный журнал № 5 (100), часть 1 
«Научный импульс» Январь, 2023 
1538 
 
Avtomatlashtirilgan elektr yuritma deb boshqarish apparatlari bilan avtomatik 
ravishda ishga tushiriladigan, to`htatiladigan yoki ma`lum tezlikni o`zgartirmay saqlab 
turadigan yuritmaga aytiladi. Texnologik talablarga ko`ra tezligi majburiy ravishda 
o`zgartoroladigan yuritma rostlanadigan elektr yuritma deb ataladi. Avtomatlashtirilgan va 
rostlanadigan elektr yuritmalarda va yuqoridagi asosiy qismlar (elektrodvigatellar, 
uzatmalar, boshqarish vositalari) dan tashqari datchiklar ham bo`lishi mumkin. 
Sanoat, transport, qurilish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi va maishiy xizmat 
texnikalari elektr yuritmasining motoriari o‘zgaruvchan, o'zgarmas tok va katta 
quvvatlarda, tuzilishlarda ishlab chiqariladi. Xususan, ishlashda ishonch, sodda tuzilishli, 
o'lchamlari va massasi kichik, arzon bo‘lgan asinxron motorlar keng qo'llanilmoqda. 
Jumladan, uzluksiz ishlaydigan transport, nasos, kompressor, ventilyator mexanizmlarining 
yuritmasida 4A, 5А, АИ va PA seriyali kichik quvvatli asinxron motorlar ishlatiladi. Ishga 
tushirish sharoiti og‘ir va tezligi rostlanishi kerak bo‘lgan mexanizmlar yuritmasida 4 AK va 
4AHK seriyali faza rotorli asinxron motorlaridan foydalaniladi. Katta quvvatli, rotori qisqa 
tutashtirilgan asinxron motorlar safiga АТДИ, A4, ДА304, АДО, BAH seriya Ulari kirib, faza 
rotorlilar safiga esa AK4, BAK3, AOK, АКСБ va boshqa seriyalilar kiradi. АТДИ seriyali 
asinxron tu rbom otorlar esa 6—10 kV kuchlanishda, 500—8000 kW quwatlarda ishlab 
chiqariladi, faza rotorli AK4 seriyali motorlar esa, 250—1000 kW quwatlarda chiqarilib, 
tezligi rostlanuvchan mexanizmlar yuritmasida qo‘llaniladi. 
NATIJALAR 
Shuningdek, parmalash qurilmalari yuritmasida quvvati 600, 800 va 1000 kW bo‘lgan 
AJCCB seriyali, AEC nasoslari yuritmasida esa, BAK3 seriyali, quwati 1600 va 3400 kW, 
kuchlanishi 6 kV, aylanish chastotasi 1000 ayl/min bo‘lgan faza rotorli motor ishlatiladi. 
Hozirgi kunda 70 turdagi kichik quwatli asinxron motorlar ishlab chiqarilmoqda. Xususan, 
quvvati 1—750 W bo'lgan АБЕ, 4A va АИ seriyalarda kondensatorli asinxron motorlar, kir 
yuvish mashinalari yuritmasida esa ҚЦ seriyali motorlardan foydalanilmoqda. Rotorning 
aylanish tezligi va yo'nalishi stator tokidan hosil bo'lgan aylanuvchan magnit maydoni 
tezligi va yo'nalishi bilan bir xil bo‘lgan o‘zgaruvchan tok motori sinxron motor deyilib, ular 
1000 dan bir necha 10 ming kW gacha quvvatlarda, 3000 dan 100 ayl/min chastotalarda 
ishlab chiqarilmoqda. Sinxron motorlar 1500 dan 300 ayl/m in chastotalarda rotori 
ayonmas qutbli, 100 ayl/min va undan kichiklarda esa, ayon qutbli tuzilmalarda chiqariladi. 
Rotorida qo‘zg‘atish chulg'ami bo'lm agan reaktiv sinxron motorlar kichik quw atlarda uch 
fazali va bir fazali (kondensatorli) qilib chiqarilmoqda. 
Elektr yuritmani to'g'ri tanlash va hisoblash asosida ishlab chiqarish mexanizmining 
unumli va tejamli ishlashiga sharoit yaratiladi. Elektr yuritma yordamida mashina yoki 
mexanizmlarni ishga tushirish, to‘xtatish va teskari tomonga harakatlantirish (reverslash) 
kabi o‘tkinchi hamda turg‘un ish rejimlarini qulay sharoitda bajarish vazifalari amalga 
oshiriladi. Bu jarayonlaming o ‘tishi, avvalo, motor aylanish tezligining uning aylantiruvchi 
momentiga nisbatan o'zgarish xususiyatiga qarab aniqlanadi. Bu xususiyat motor xiliga 
qarab turlicha bo‘ladi. 

---

Международный научный журнал № 5 (100), часть 1 
«Научный импульс» Январь, 2023 
1539 
Elektr motorining xillari quyidagi belgilarga ko‘ra aniqlanadi. Elektr tokining turiga 
ko'ra o'zgarmas va o‘zgaruvchan tok motorlari bo'ladi. O'zgarmas tok motorlari, o‘z 
navbatida, qo‘zg‘atish chulg'amining ulanish sxemasiga ko'ra parallel, ketma-ket va aralash 
(shuntli, series va kompaund) qo‘zg‘atishli motorlarga bo‘linadi. 
O'zgaruvchan tok motoriari esa rotor bilan stator magnit maydonining bir-biriga 
nisbatan aylanish tezliklariga ko‘ra — asinxron va sinxron deb ataluvchi motorlarga 
bo'linadi. Asinxron motorlar, o‘z navbatida, rotor chulg'amiga ko‘ra qisqa tutashtirilgan 
rotorli va faza rotorli (kontakt halqali) motorlarga bo‘linadi. Qisqa tutashtirilgan rotorli 
asinxron motoriari esa rotoming tuzilishiga ko‘ra, bir va ikki katakdan iborat qisqa 
tutashtirilgan chulg‘amli hamda chuqur pazli motorlarga bo‘linadi. Qisqa tutashtirilgan 
rotorli asinxron motorlar fazalar soniga ko‘ra, uch fazali va bir fazali bo’ladi. 
Motor tezligining uning aylantiruvchi momentiga bog'lanishini ko'rsatuvchi w= f(M ) 
yoki n = f(M ) egri chiziqni motorning mexanik tavsifi deb ataladi.
Motorning burchak tezligi quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
(
) 
Motorning aylantiruvchi momenti:
Bunda 
F — barabandagi o'tkazgichlarga ta’sir etuvchi elektromagnit kuch; 
D — barabanning diametri. 
Radian deb aylananing ikki radiusi orasidagi burchakka aytiladi. U bilan aylanadan 
kesilgan yoyning uzunligi radiusga teng bo‘lishi kerak. Shunga ko‘ra, to‘la bitta aylanish 
360° ga teng bo'lgani uchun, uni radian birligida 2 deb belgilanadi. Bunda = 3,14 ga 
teng. Ishlab chiqarish talablariga qarab motor xilini tanlashda uning mexanik tavsifi asosiy 
ko‘rsatkich hisoblanadi. 
Mexanik tavsif sun’iy va tabiiy bo‘lishi mumkin. Motorni ishga tushirish, to'xtatish, 
uning tezligini o‘zgartirish va shu kabilarda sun’iy tavsifdan foydalaniladi. Motor faqat 
nominal parametrlar bilan tabiiy tavsifda ishlay oladi. Shunga ko‘ra, tabiiy tavsifni sun’iy 
tavsifning xususiy holi deb hisoblash mumkin. Ba’zi hollarda o‘zgarmas tok motorlari uchun 
n= f(M ) o‘rniga, elektromexanik yoki tezlik tavsifi deb ataluvchi n = f(I) bog'lanishdan 
foydalanish qulay bo‘ladi, bunda I [a] — motor toki. 
Elektr motori aylanish tezligining aylantiruvchi momentiga bog‘lanishini ko‘rsatuvchi 
chiziqning o'zgarishiga qarab, mexanik tavsiflar mutlaqo qattiq, qattiq va yumshoq 
tavsiflarga bo'linadi. 2.1- rasmda ( 1 — mutlaqo qattiq, 2 — qattiq va 3 — yumshoq) 
mexanik tavsiflar ko‘rsatilgan.