Elektr yuritmalarning mexanikasi asoslari

Elektr yuritmalarning turlari.
Motor, harakat uzatish mexanizmi va ish mashinasidan tarkib topgan mashinalar bir-lashmasi ishlab chiqarish agregati deyiladi. Shunga ko`ra mator, uni boshqaruvchi tizim shuningdek, harakat uzatish mexanizmi birgalikda yuritma deb ataladi. Elektr energiyasini mexanik energiyaga o`zgartirib beradigan va mexanik energiyani elektr apparatlari bilan boshqarishni ta`minlaydigan mashina qurilmasi elektr yuritma deyiladi. Elektr yuritma aso san elektr matori uzatma va boshqarish tizimsidan iborat. Zamonaviy elektr yuritmalarni yakka va ko`p dvigatelli elektr yuritmalarga ajratish mumkin. Bitta dvigatel yordamida harakatga keladigan elektr yuritma yakka dvigaelli elektr yuritma deyiladi: Bunga misol qilib quyidagilarni aytishimiz mumkin. Masalan, bir shpindelli parmalash dastgoxi, metallga oddiy ishlov beruvchi parmalash, teshish dastgoxlari, suv nasoslari, ventilyatorlar, maishiy xizmatda qo`llaniladigan qo`l elektr jixozlari (separator, plesos va sh.o`.) ni keltirishimiz mumkin.
Murakkab ishlab chiqarish agregatlarining ayrim ishchi organlarini harakatga kelti-
ruvchi bir necha yakka elektr yuritmalar majmuyi ko`p dvigatelli elektr yuritma deyiladi.
Bunday elektr yuritmalarga misol qilib, metallga murakkab ishlov beruvchi dastgoxlar, tokarlik va frezarlik dastgohlari, to`qimachilik dastgohlari, prokat stanlari va boshqalarni keltiri shimiz mumkin. Insoniyat tarihiy taraqqiyoti rivojlana borgani sari har hil talab va extiyojlar tug’ila boradi. Shu jumladan, elektr yuritmaning yuzaga kelishiga ham shunday extiyojlar sabab bo`lgan desak hato qilmagan bo`lamiz. Chunki, ibtidoiy jamoa tuzumi dav ridayoq insonlar hayvonlarni o`ldirib yeyish uchun tayoq va qirrali toshni birlashtirib o`zla ri bilmagan holda mexanik yuritmani yaratib olganlar. Bundan keyin insoniyat elektrik yu-ritmani yaratib olgunga qadar ancha uzoq vaqtlar o`tdi.1838 yili rus akademigi B.S.Yakobi birinchi elektrik yuritmani yaratdi. U o`zi yaratgan o`zgarmas tok mashinasini kemaga o`r-natib, uni harakatga keltirdi. Ammo u paytda tejamli elektr manbaaalari bo`lmaganligi uchun elektrik yuritmani taraqqiyotga jalb etilishi amalga oshirilmadi.
1889–1891 yillarda M.O.Dolivo–Dobrovolskiy tomonidan kashf etilgan uch fazali tizim, transformator va asinxron mashinalar texnika taraqqiyotida hususan elektrik yurit-mani texnika taraqqiyotiga jalb etilishiga katta ta`sir ko`rsatdi. Barcha mavjud bo`lgan ele ktr mashinalari va elektr manbaaalari elektr yuritmani ishlab chiqarishga qo`llanilishida ju-da katta ahamiyatga ega bo`ldi. Elektr yuritmalar ishlab chiqarishga tadbiq etilgandan ke-yin u juda tez taraqqiy etib gurkirab rivo jlana boshladi. 1922 yilda professor S.A.Rinke-vich rahbarligida Leningrad elektrotexnika instituti (LETI) da ochilgan «Sanoatni elektr-lashtirish» ixtisosligi bo`limida «Elektrik yuritma va sanoatni elektrlashtirish» bo`yicha yetuk injenerlar yetishib chiqa boshladi.
Elektrik yuritmani avtomatik ishlatish yo`llarini rivojlantirishda akademiklar M.P. Kostenko, A.G.Iosifg’yan, V.D.Vasil`ev, professorlar G.I.Nazarov, M. Z.Xomudxonov, N.M.Usmonxodjaev, S.M.Majidov va boshqa olimlarning xizmati kattadir. Xozirgi kunda-gi insonlarning ishtirokisiz ishlayotgan konveer sifatidagi ishlab chiqarish sexlarini, qish-loq xo`jaligidagi mahsulotlarni qayta ishlash korxonalarini, uzoqqa bormaylikda o`zimizni Asaka shahrida ishlayotgan qo`shma korxona avtomobil zavodini yoki Samarqand shahri-dagi IZUZI O`zbekiston – Yaponiya qo`shma korxonasini aytishimiz mumkin.Ularda ish-lab chiqarilayotgan avtomobillar jahon standartlari talablariga to`la javob beradi va bizni uzog’imizni yaqin qilishda xizmat ko`rsatayapti. Bundan tashqari elektrik yuritmalar fan–texnika taraqqiyotida ham alohida o`rin tutadi.Chunki hozirgi kunda kosmosda yillab ucha yotgan kosmik kemalarning harakatini, mana yaqin kunlarda Mars planetasiga uchib borib undan tuproq namunasini va fan uchun ahamiyatli bo`lgan ma’lumotlarni ajoyib fotosurat larni yuborayotgan harakatni elektrik yuritmalarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Elektrodvigatellarni avtomatik boshqarish sxemalari.Sanoatda va xalq xo`jalik ishlab chiqarishida ayniqsa, serviz xizmati ko`rsatish ustahonalarida barcha foydaniladigan dastgohlarni harakatga keltirish uchun statsionar elektrik yuritmalar hamda ko`chma elektrik yuritmalar ishlatiladi. Yakka dvigatelli elektrik yuritmalar har bir ish mashina uchun alohida elektr dvigatelidan harakat olib ishlaydi: Bunday elektr yuritmalar ishlab chiqarishda zarur bo`lgan ta`mirlash ustahonalarida tokarlik, frezarlik, metallga birinchi ishlov beruvchi kichik quvvatli dastgohlarda qo`llaniladi.

11.2-rasm Elektrodvigatelni avtomatik boshqarish sxemasi