“Elektro izolyasion materiallar va texnologik qurilmalarni sinovdan o‘tkazish” fanidan laboratoriya ishlarini bajarishda texnika xavfsizligi «Elektro izolyasion materiallar va texnologik qurilmalarni sinovdan o‘tkazish»

 
III. Ishni bajarish tartibi. 
 
1-razryadnik
2-vibratsion galvonometr 
T-kuchaytiruvchi transformator 
C
x
-o‘lchanayotgan sig‘im 
C
o
-100 pF li yuqori kuchlanishli kondensator 

---

R
3
-o‘zgaruvchan rezistor 
R
4
-o‘zgarmas rezistor 
C
4
-o‘zgaruvchan sig’imli shuntli kondensator
Most T-kuchaytiruvchi transformatordan kuchlanish oladi. Transformatorni 
birlamchi kuchlanishini shunday o‘zgartirish kerakki, ikkilamchi tomonda 
kuchlanishni 10 kV ga ko‘tarish imkoniyati bo‘lishi kerak. 
Mostni 2 ta yuqori yelkasiga kondensator C
o
va C
x
sig‘imi o‘lchanayotgan 
izolyatsion material ulangan, 2 ta pastki yelkasiga esa rezistorlar ulangan. 
Ushbu sxemada xamma kuchlanish mostni yuqori sig‘imli yelkalariga to‘g‘ri 
keladi, chunki o‘zgaruvchan tokka qarshiligi (1/ωC) rezistorli yelka qarshiligiga 
qaraganda ancha kata.
SHuning uchun mostda katta kuchlanish borligiga qaramasdan R
3
va C
4
ni 
kataliklarini o‘zgartirib xavfsizlikni ta’minlagan xolda mostni tenglashtirish 
mumkin. 
Mostni tengligiga ikkala yelka to‘la qarshiliklari ko‘paytmalari tenglashganda 
erishiladi. 
Z
x
Z
4
=Z
o
Z
3
(1) 
Sinalayotgan izolyatsion material sig‘imini ketma-ket ekvivalent ulanish 
yo‘li bilan o‘lchanayotgan bo‘lsa:
Z
x 
= R
s
-i *1/ωC
s
;
Z
0 
= - i *(1/ωC
0
);
Z
3 
= R
3 
Z
4 
= 1/(1/R
4+
iωC
4
) = R
4
(1- iωC
4
R
4
)/(1+ωC
4
R
4
)
2
Endi kiymatlarni (1) olib borib kuyilsa 
(R
s
-i *1/ωC
s
) * R
4
(1- iωC
4
R
4
)/(1+ωC
4
R
4
)
2 
= - i * R
s
/ωC
0
Bunda algebraik amallarni bajarib 
tgδ = ωC
s
R
s 
= ωC
4
R
4 
C
s 
=
C
0
*
R
4
/R
3
Yuqoridan ko‘rinib turibdiki C
s
-sig‘imni muvozanati R
3
-o‘zgaruvchan 
rezistorni boshqarish xisobiga bajarilish mumkin.

---

Sinalayotgan izolyatsion material sig‘imini parallel ekvivalent ulanish yo‘li 
bilan o‘lchanayotgan bo‘lsa: 
Ekvivalent parallel ulanishda asosan C
p
-sig‘imni o‘lchanayotgan 
izolyatsion material sig‘imi C
x
sifatida olinadi. 
Ekvivalent parallel ulanishdagi to‘la qarshilik: 
Z
x
= 1/(1/R
r
+ iωS
r
) 
Yuqorida bajarilgan algebraik amallarni bajarilgandan so‘ng: 
tgδ = ωC
4
R
4
S
x
= [S
0
*
R
4
/R
3
]*[1/(1+tg
2
δ)] 
Ushbu usul o‘lchovni yuqori kuchlanish ostida o‘tkazish imkonini beradi,
chunki R
3
va C
4
transformatorni yuqori kuchlanish ulangan uchlaridan C
o
va C
x
kondensatorlar bilan ajratilgan. Ikki pastki yelkalar yerlangan uchlari bilan past 
kuchlanish ostida xamda sinov olib borilayotgan izolyatsion material teshilgan 
xolda esa razryadniklar bilan ximoyalangan. 
Izolyatsion materialga elektr maydon qo‘yilganda qutblanish hodisasidan 
tashqari, unda energiyani qisman sochilishi ro‘y beradi (elektr energiya issiqlik 
energiyaga aylanadi). Bu izolyatsion materialning ichki o‘tkazuvchanligiga 
(o‘tkazuvchan kuchlanish) va qutblanishga ketgan isroflar (faqat o‘zgaruvchan 
kuchlanishda) bilan bog‘liq. 
Ma’lumki, elektr energiyaning issiqlikka aylanishi aktiv qarshilik bilan 
xarakterlanadi.
Izolyatsion materildagi energiya sarfi quyidagi formuladan aniqlanadi 
R=U
2
ωStgδ 
Ushbu ifodadan ko‘rinib turibdiki izolyatsion materilda energiya sarfi 
(isrofi) kuchlanish o‘zgarmas, sig‘im o‘zgarmas, chastota o‘zgarmagan xolda tgδ –
dielektrik yo‘qotishlar burchagiga bog‘lik ekan. Elektro izolyatsion materiallar 
uchun tgδ=(0,0001-0,05) gacha o‘zgarishi mumkin. 
tgδ qancha kichik bo‘lsa u yaxshi dielektrik xisoblanadi va unda energiya 
isrofi kam bo‘ladi.

---