Elektromagnit maydon

C - , P -, T- almashtirishlar, CPT-teorema.

Biz bilamizki, fizikada saqlanuvchi har bir kattalikka biror simmetriya mos keladi. Bu simmetriyalar ikki xil: uzluksiz va diskret simmetriyalarga bo’linadi. Masalan, 4 —o’lchovli fazodagi siljish va burilishga asoslangan simmetriyani uzluksiz simmetriyaga misol qilish mumkin. Ya’ni, bunda cheksiz kichik siljish va burilishlarda ham ayrim kattaliklar o’zgarmay qoladi. Bundan tashqari diskret simmetriyalar ham mavjud. Diskret simmetriyada shu simmetriyani amalga oshiruvchi operator ketma—ket ikki marta qo’llanilsa, sistema boshlang’ich holatiga qaytadi. Diskret simmetrik almashtirishlarga S —zaryad almashtirish, R —fazo almashtirish va T —vaqt almashtirishlari misol bo’ladi.

Agar U_c- zaryad almashtirsh operatori desak, yuqoridagi fikrimizga ko’ra bo’ladi. Kompleks skalyar maydon uchun bo’ladi. Bu yerda va - sonlar bo’lib, (c)=1 bo’lsa maydon zaryad juftligi musbat, (c)= -1 bo’lsa esa maydon zaryad juftligi manfiy hisoblanadi. Agar haqiqiy skalyar maydonini qarasak va (c)=1 bo’lsa, bunday maydonga mos neytral zarra haqiqiy neytral zarra deyiladi. Masalan, ⁰ mezonga mos keluvchi yana ⁰ zarra bilan bir xil bo’ladi. Shu sababli ⁰ haqiqiy neytral zarra hisoblanadi. Ya’ni antizarra bilan zarra bir biriga mos keladi. Shu o’rinda va bir — biriga mos kelmaydi. p — neytral zarra bo’lishdan qat’iy — nazar, va barion zaryadlari farq qiladi. ga ko’ra, ular barion zaryadlari bilan farq qiladilar. Shu sababli -haqiqiy neytral zarra emas elektromagnit va vektor maydonlar uchun ham shunga o’xshash munosabatlarni yozishimiz mumkin. Elektromagnit ta’sir lagranjiani invariantlik shartidan (S — almashtirishga nisbatan) bu maydon uchun = -1 ligi kelib chiqadi. Spinor maydon U_C operatori
kabi bo’ladi. C — almashtirish orqali zarrachalar antizarrachalarga o’tadilar.
Endi U_P— almashtirish unitar operatori desak
bo’ladi,
shartdan bo’ladi.
Agar bo’lsa,  maydon skalyar, bo’lsa, psevdoskalyar maydon deyiladi. — ichki juftlik (yoki shunchaki juftlik) deb ataladi. U_P operator ta’sirida impulsli zarracha impulsli holatga o’tadi va yana ga ko’paytiriladi. Vektor va elektromagnit maydonlar uchun ham shunga o’xshash munosabatlar o’rinli. Elektromagnit maydon uchun . Spinor maydon uchun P - almashtirish kabi bo’ladi. Spinor maydon uchun _, ya’ni ikkala qiymat ham o’rinli bo’ladi. U_T – T almashtirish operatori bo’lsin. Bu operator , ya’ni antiunitar operatordir. Shu sababli, qandaydir A peratorga T— almashtirishni qo’llasak, bo’ladi. Bundan



va hakozo boshqa maydonlar uchun ham yozish mumkin. Endi barcha murakkab matematik ifodalarsiz CPT - teorema mohiyatini keltiramiz. Unga ko’ra har qanday nazariya (uning asosida tuzilgan lagranjian) CPT - almashtirishlarga nisbatan invariantdir. Zarralar fizikasidan ma’lum kuchsiz ta’sirda CP-invariantlik buziladi. Lekin T _- almashtirish bu buzilishni yana tiklaydi.