Elektron biznesning mahiyati. Elektron to‘lov tizimlari

---

 
710-19 guruh talabasi Isaqov Mo’ydinjonning 
Zamonaviy iqtisodiyot
fanidan

---

 
“Elektron biznesning mahiyati.
Elektron to‘lov tizimlari”
 
 
Reja: 
1. Sanoat elektron biznes tizimlari sinflari. 
2. Elektron konsalting. 
3. Biznes yechimi. 

---

Elektron biznes - bu pulni elektron qurilmalar orqali qilish usuli. Elektron biznesning yana bir ta'rifi mavjud: Elektron 
biznes elektron vositalar orqali xizmat yoki yakuniy mahsulotni taqdim etishdir. Televidenie, telefon, Internet shunga 
o'xshash. 
Elektron biznes - bu kompaniyalarning mijozlariga xizmat ko'rsatishni yaxshilash va sheriklar bilan ishbilarmonlik 
aloqalarini optimallashtirishga imkon beradigan sifat jihatidan yangi texnologiyalardir. Internet texnologiyalari - bu asosiy 
narsalardan biri, ammo elektron biznesdagi yagona muhim jihat emas.
Elektron tijorat elektron biznes elementlaridan biridir. Bu marketing funktsiyalari, shu jumladan Internet orqali tovarlar va 
xizmatlarni sotish bilan bog'liq. Aksariyat mutaxassislar elektron biznesning ikkita tarkibiy qismlarini ajratishadi. 
Qattiq gapirish, "e-biznes" mavjud emas. Biznes - u yoki yo'qmi yoki yo'q. "Elektron biznes" deb nomlash odatiy holdir - bu 
shunchaki an'anaviy biznes vositasidir. Biznes vositalaridan biri an'anaviy. Boshqa emas; boshqa ... bo'lmaydi; Endi yo'q. Va 
hech 
qanday 
yolg'on 
emas. 
Sanoat elektron biznes tizimlari sinflari. Korxonalarda biznesni avtomatlashtirish uchun foydalaniladigan axborot 
tizimlarining bir necha sinflari mavjud: 
• ERP (ing. korxona manbalari rejasi) - IS korxona resurslarini boshqarish. 
• CRM (ingliz. Mijozlar bilan munosabatlarni boshqarish ) - mijozlar bilan munosabatlarni boshqarish uchun IS. 

---

• BI (ing. Ishbilarmonlik intellekti) - IS ma'lumotlarini yig'ish, tahlil qilish va taqdim etish. 
• ECM (ing. Korxona tarkibini boshqarish) - korxonada IS ma'lumotlari va hujjatlar aylanishi. 
• HRM (ing. Inson resurslarini boshqarish) - xodimlarni boshqarish IS. 
• SCM (ingliz. Ta'minot ulanmasi boshqaruvi) - ta'minot zanjirini boshqarish IS. 
Boshqa lug'atlarda "Elektron biznes": Elektron biznes- biznes sheriklarining maqbul o'zaro ta'sirini ta'minlash va yaxlit 
qiymat zanjirini yaratish maqsadida axborot texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan biznes. Elektron biznesga 
quyidagilar kiradi: sotish, marketing, ... ... (Moliyaviy lug'at) 
Elektron biznes- biznes sheriklarining maqbul o'zaro ta'sirini ta'minlash va qo'shilgan qiymat qo'shilgan zanjir yaratish 
uchun axborot texnologiyalaridan foydalangan holda real biznes samaradorligini oshirish. Yaxshilaydi ....... (Texnik tarjimon 
uchun qo'llanma) 
ELEKTRON BIZNESI- biznes sheriklarining maqbul o'zaro ta'sirini ta'minlash va yaxlit qiymat zanjirini yaratish 
maqsadida axborot texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan biznes. Elektron biznesga quyidagilar kiradi: sotish, 
marketing, ... ... (Biznes lug'ati) 

---

ELEKTRON BIZNESI- (inglizcha elektron biznes, e biznes) - o'zaro bog'liq kompyuterlar tarmog'i orqali tadbirkorlik 
tashkiloti tomonidan amalga oshiriladigan har qanday faoliyat turi. UNIDO tomonidan belgilangan biznes quyidagilarni o'z 
ichiga oladi: marketing, ishlab chiqarish, sotish, to'lovlar. Agar ikkitasi bo'lsa ... ...( Moliyaviy va kredit ensiklopedik lug'at) 
Elektron biznes / EBUSINESS- biznes -sheriklar o'rtasidagi maqbul o'zaro ta'sirni ta'minlash va yaxlit qiymat zanjirini 
yaratish maqsadida axborot -kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda bitimlar tuzish. Elektron biznes sotishni 
o'z ichiga oladi ... (Axborot jamiyati va yangi iqtisodiyotning izohli lug'ati) 
E-BIZNES - elektron biznes- telekommunikatsiya tarmoqlari yordamida amalga oshiriladigan tijorat faoliyati ... (Biznes 
elektron lug'ati) 
Elektron konsalting-elektron biznes turi, shu jumladan: elektron pochta orqali mijozlar bilan professional maslahatlashuvlar; 
axborot xizmatlaridan sertifikatlar taqdim etish; Internetda turli xil so'rovlar o'tkazish va hk. Ingliz tilida: Elektron 
konsalting sinonimlari ... ... Moliyaviy lug'at 
Elektron pochta marketingi- axborot tizimlari va tarmoqlaridan foydalangan holda marketing faoliyati. Ingliz tilida: 
Elektron marketing inglizcha sinonimlari: e Marketing Shuningdek qarang: To'g'ridan -to'g'ri marketing elektron biznes 
moliyaviy lug'ati Finam ... Moliyaviy lug'at 

---

Biznes yechimi- Internet -texnologiyalarga asoslangan elektron biznesning ishlashini ta'minlaydigan tizim. Biznes echimini 
portal, katalog, elektron do'kon va boshqalar ko'rinishida amalga oshirish mumkin. Ingliz tilida: Biznes echimlari 
Shuningdek qarang: ... ... Moliyaviy lug'at 
Raqamli katalog- (elektron katalog) mijozlar yoki biznes sheriklari uchun mahsulotlar va xizmatlar haqidagi ma'lumotlarni 
o'z ichiga oladi. Ayirboshlash imkonini beradi ishlab chiqaruvchilar va xaridorlar o'rtasida. Xarid xarajatlarini kamaytirishga 
imkon beradi va ... ... Vikipediya 
Elektron biznes-elektron qurilmalar orqali pul ishlash usuli. Elektron biznesning yana bir ta'rifi bor: elektron biznes-bu 
zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanishga imkon beruvchi elektron vositalar orqali xizmatlar yoki yakuniy 
mahsulotni taqdim etish. Televizor, telefon, Internet - bular. 
Elektron biznes-bu mijozlarga xizmat ko'rsatishni yaxshilash va sheriklar bilan ishbilarmonlik aloqalarini optimallashtirish 
orqali kompaniyaga raqobatbardosh ustunlikka erishishga imkon beradigan sifat jihatidan yangi ish texnologiyasi. Internet 
texnologiyalari elektron biznesda asosiy, lekin yagona kalit emas. Elektron tijorat elektron biznesning elementlaridan biridir. 
Bu marketing funktsiyalarining bajarilishi, shu jumladan Internet orqali iste'molchiga tovarlar va xizmatlarni sotish bilan 
bog'liq. Ko'pgina ekspertlar elektron biznesning ikkita komponentini aniqlaydilar. 

---

Jahon hamjamiyatining ko’zlangan rivojlanish va farovonlikka erishish uchun, axborot texnologiyalariga (AT) bo’lgan 
ehtiyoji katta sur’atlar bilan oshib borayapti. Iqtisodiy o’sishning faollashuvi, dunyo aholisi yashash darajasining 
yaxshilanishi axborot texnologiyalarining kundalik hayotimizga singib ketagani natijasidir. Dunyo tajribasi shuni 
ko’rsatadiki erkin axborot oqimining ta’minlanishi bozor iqtisodiyotiga o’tishni tezlashtiradi va sotsial farovonlikni 
oshiradi. Axborot texnologiyalarining tez rivojlanishi iqtisodda ham o’z aksini topmasdan qolmaydi. Hozirgi kunda 
iqtisodda, ayniqsa tadbirkorlik sohasida erishilayotgan yutuqlar negizida aynan axborot texnologiyalari turli 
segmentlarining yuqori darajada rivojlanganligi va samarali qo’llanishi yotadi. O’zbekiston iqtisodiyoti ham bundan 
mustasno emas albatta. Yaqqol misol sifatida axborot texnologiyalarining bir qator segmentlari masalan, ma’lumotlar 
yetkazish tarmoqlari, axborot internet-resurslari va ular orasidagi elektron hujjat almashuv, biznes va tijoratning barqaror 
rivojlanayotganini keltirish mumkin. O’zbekiston uchun axborot texnologiyalarini rivojlantirish yangi iqtisodiy aloqalarni 
ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin bu jarayon, axborot texnologiyalari sohasida ta’lim standartlarining oshishi, 
milliy telekommunikatsiya tarmoqlarining modernizatsiyalashuvi, huquqiy bazaning shakllanishi oqibatida vujudga 
keladigan jamiyatning ma’lum darajadagi informatsion tayorligi mavjud bo’lgan holatdagina sodir bo’ladi. O’zbekiston 
iqtisodiyotining ham bosqichma-bosqich rivojalnishi oqibatida biznes faoliyatini yuritishning yangi prinsiplari, ayniqsa 
elektron tijoratning ahamiyati juda oshdi. “Elektron tijorat” termini EDI (Elektronic Data Interchange – ma’lumotlarni 
elektron almashish), elektron pochta, internet, intranet (kompaniya ichida axborot almashish) va ekstranet (tashqi dunyo 
bilan axborot almashish) kabi texnologiyalarni o’z ichiga oladi.
1
Kompaniya axborot texnologiyalarini samarali qo’llash 
orqali iste’molchibilan ochiq munosabat o’rnatish, mahsulot va xizmatlar to’g’risida hamkor va mijozlarni tezkor axborot 
bilan ta’minlash, 8 sotuvning alternativ yo’llarini, misol uchun tijorat saytlarida elektron do’konlar ochish va yaratish 

---

imkoni 
beradi. 
Bugungi kunga kelib, O’zbekistonda davlat organlari elektron tijoratni rivojlantirishda, dunyo tajribasida keng qo’llanilgan 
quyidagi prinsiplarga amal qilishmoqda. 
1.Telekommunikatsiyaning rivojlanishi hozirgi kunda butun dunyo bo'ylab jismoniy shaxslar va kompaniyalar bir-biri bilan 
elektron aloqa kanallari orqali bog'lanishiga olib keldi. Internet yagona axborot muhitni tashkil qilish vositasi bo'lib, 
biznesni rivojlanishning yangi bosqichiga o'tishga imkon berdi. Bir tomondan, u ishlab chiqaruvchilarga har xil imtiyozlar 
bilan iste'molchilarning maksimal auditoriyasiga kirish imkoniyatini taqdim etdi. Boshqa tomondan, bu xaridorlarga 
elektron interfeyslardan foydalanib, o'zlarining buyurtmalarini ishlab chiqarishni boshqarish tizimiga o'zlari kiritish 
imkoniyatini berdi. Shunday qilib, so'nggi yillarda elektron biznes va elektron tijorat yirik va kichik firmalar hamda 
jismoniy shaxslar hayotiga kirib keldi. Elektron tijorat elektron biznesdan nimasi bilan farq qiladi? Biznes - bu mulkdan 
foydalangan holda, tovarlarni sotishdan, ishlarni bajarishdan yoki xizmatlar ko'rsatishdan muntazam ravishda foyda olishga 
qaratilgan va sub'ektlar tomonidan o'zlarining tavakkallari va javobgarligi ostida amaldagi qonunchilikka muvofiq 
bajariladigan tadbirkorlik faoliyati. Elektron biznes (e- biznes) - bu global axborot tizimlari imkoniyatlaridan 
foydalanadigan biznes. Boshqacha qilib aytganda, bu uning muhim qismi axborot texnologiyalari yordamida amalga 
oshiriladigan biznes yuritish shakli. Elektron biznesning asosiy tarkibiy qismlariga kompaniyani yagona axborot tarmog'i 
(intranet) asosida tashkil etish, yani ichki sohani va tarmoqlar va Internet orqali sheriklar, etkazib beruvchilar va mijozlar 
bilan tashqi o'zaro aloqalar (extranet) kiradi. XX asrning 60-yillaridan boshlab kompaniyalar faoliyatida elektron biznes 
elementlari 
paydo 
bo'ldi. 
Bular 
avtomatik 
biznes 
tizimlar, 
masalan: 

---

- 
Elektron 
ma'lumotlar 
almashinuvi 
(Electronic 
Data 
Interchange. 
EDI); 
- 
pul 
mablag'larini 
elektron 
o'tkazish 
vositalari 
(Elektron 
pul 
o'tkazmalari, 
EFT); 
- Korxona resurslarini rejalashtirish (Enterprise Resource Planning, ERP) vositalari. 
2.Internet 
muhitidagi 
asosiy 
biznes 
modellariga 
quyidagilar 
kiradi: 
B2B – biznes biznes uchun modeli Internet-texnologiyalar orqali kompaniyalar o’rtasidagi o'zaro aloqani o'z ichiga oladi. 
Masalan, firma tijorat takliflar uchun buyurtmani joylashtirishi mumkin, etkazib beruvchilardan joriy narxlarni haqida 
ma’lumot olish, shartnoma tuzish, to'lovlarni olish yoki to'lash, hujjatlarni taqdim etish. Bu Internetdagi faoliyat turi 
mahalliy korxonalari uchun eng istiqbolli hisoblanadi Bu model ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi tijorat aloqalarni yangi 
darajada va ular o'rtasidagi hamkorlik munosabatlarni o’rnatish uchun qulay zamin yaratadi. Bozor yanada ochiq bo'lib, 
xorijdan materiallar va asbob-uskunalar importidan va hamkorlarni uzoq muddatli qidiruvdan ozod etadi. Elektron tijorat 
korxonaga jahon bozorida yuqori faollik uchun ko'proq imkoniyat yaratadi. B2B tizimi bir vaqtni o’zida oddiy 
foydalanavchilar ko’ra oladigan va kirib turadigan ochiq ham alohida hamkorlar yoki ishchi guruhlar uchun yopiq bo’lib, 
belgilangan texnologik vazifalarni bajaradi Funktsional jihatdan B2B resurslarida quyidagi guruhlarni ajratish mumkin: 
- Kataloglar. B2B turdagi saytning eng oddiy turi bolib, xaridorlar belgilangan narx bilan mol sotuvchini topadi. - elektron 
birjalar. Kataloglarga qaraganda murakkabligi bilan farqlanadi va funktsional jihatdan haqiqiy o'xshash. Don, qog'oz, metall 
va boshqalar kabi asosiy iste’mol tovarlari savdosi uchun ishlatiladi - kim oshdi savdosi. Bunday saytlar funktsional 
jihatdan haqiqiy kim oshdi savdosiga va virtual B2C kim oshdi savdosiga o'xshashdir, ammo B2B modelining o'ziga xos 
xususiyatlari 
tufayli 
ko'pincha 
ortiqcha 
zaxiralarni 
sotish 
uchun 
ishlatiladi. 

---

- elektron hamjamiyatlar. Biznesni yuritish uchun doimo odatiy bo'lgan biznes operatsiyalarini bajarishni bildiradi. Biznesni 
olib borishda ishtirok etishi mumkin bo'lgan boshqa ko'plab sohalardan sheriklar bo’lishini talab qiluvchi 
ko’plab 
3
yo’nalishlar mavjud. Masalan, har xil tadqiqotlar, g’oyalar almashish. Internet sa'y-harakatlar va manfaatlarga 
birlashish 
uchun 
nuqsonsia 
vosita. 
B2C – biznes iste'molchilar uchun bugungi kunda eng ommabop elektron tijorat shakli hisoblanadi. Bunday holda, faoliyat 
to'g'ridanto'g'ri oxirgi iste'molchiga sotishga qaratilgan. B2C ning eng katta namunalaridan biri bu www.amazon.com, 
Amerikada kitob savdosi bilan shug'ullanadigan sayt bo’lib dunyo bo'ylab 50 million mijozga ega. Aynan shu sayt bir necha 
yil davomida Qo'shma Shtatlardagi oddiy bukinistik bozorini barbod bo’lishiga muvaffaq bo'ldi. Internetga ulanish 
muammolar mavjud mintaqalarda, xavfsiz to’lov tizimlar va etkazib berish xizmatlari ishonchli ishlashi sharoitlardagina 
B2C modeli iste'molchi uchun tovarlar va xizmatlarni yetkazish nuqtai nazarifan yirik shaharlar va chekka mintaqalardagi 
korxonalar o'rtasidagi farqlarni yo'q qilish uchun samarali vosita hisoblanadi. B2C iste'molchilarga dunyoning istalgan 
nuqtasidan tovarlar va xizmatlarni etkazib berishni osonlashtiradigan savdoning yangi texnologiyani yaratadi. B2C-ning 
yana bir ijobiy tomoni - vositachilarning minimal soni ishtiroqida to'g'ridan-to'g'ri sotish. Vositachilarsiz ishlash joylarda 
raqobatbardosh narxlarni belgilash va hatto ularni oshirish (vositachilarning ulushi bundan istisno), bu tabiiy ravishda 
foydaning 
o'sishiga 
imkon 
beradi. 
C2C - iste'molchi uchun iste'molchi, iste'molchilar - jismoniy shaxslar o'rtasida tovarlar va xizmatlarni sotishdan iborat. 
Ushbu holatda sayt xaridor va sotuvchi o'rtasida vositachi vazifasini bajaradi. Masalan, etakchi amerikalik www.ebay.com 
va www.molotok.ru - har kim sotib olishi yoki sotishi mumkin bo'lgan Rossiyaning etakchi kim oshdi savdosidan biri. 
C2B - biznes uchun iste'molchi, iste'molchiga kompaniyalar tomonidan taqdim etilayotgan turli xil tovarlar va xizmatlarga 

---

narxini mustaqil ravishda belgilash imkoniyatini beradi. Ushbu turdagi elektron tijorat qolganlari bilan taqqoslaganda eng 
kam rivojlangan. Masalan, Amerikaning www.priceline.com kompaniyasi, bu uning xaridoriga narxni qo’yishga imkon 
beradi. Shunday qilib, talab paydo bo'ladi, bu so'ralgan narxda savdo bo'ladi degani emas. Sotuvchi, hozirgi talab 
ma'lumotlaridan foydalanib, yakuniy qaror qabul qiladi. C2B sayti broker-vositachisi sifatida ishlaydi va xaridorlarning 
takliflari bilan shakllanadigan narx boyicha sotuvchini ahtaradi. Internetda iqtisodiy faoliyat vositalari bozori doimo 
rivojlanganligi tufayli amalga oshirish yo'nalishlari va yangi ko’rinishlari paydo bo'ladi. Ammo ularning barchasi yuqorida 
ko'rsatilgan modellariga biriga mos keladi. Elektron tijorat, shuningdek, savdo o'sishiga ba'zi jismoniy cheklovlarni 
olib 
4
tashlaydi, chunki Internetdagi kompyuter tizimlari buyurtma berishga va kecha-kunduz haftaning etti kuni mijozlarni 
qo'llab-quvvatlashga qodir bo’lib, faqtgina hududni qamrab olish imkoniyatlari mijozning tarmoqqa kirish darajasi bilan 
cheklanadi. 
Elektron 
tijoratning 
asosiy 
tarkibiy 
qismlari 
quyidagicha 
aniqlanadi: 
- ishtirokchilar (ishlab chiqaruvchilar, etkazib beruvchilar, chakana sotuvchilar, iste'molchilar, ma'muriy va hukumat 
tuzilmalar); 
- marketing jarayonlari (tadqiqotlar, hisob-kitoblar, reklama, buyurtmalarga xizmat ko'rsatish, sotuvlarni tahlil qilish, 
mijozlarni 
qo'llab-quvvatlash); 
- tarmoqlar va tarmoq texnologiyalari (tijorat tarmoqlari, korporativ tarmoqlar Internet, aloqa sessiyalari protokollari, 
dasturiy ta'minot va boshqalar). “Elektron tijorat infratuzilmasi” elektron bozor ishtirokchilarining normal o'zaro ta'siri 
uchun 
sharoitlarni 
ta'minlaydigan 
texnologik 
va 
tashkiliy 
jarayonlar 
to'plamini 
o’z 
ichiga 
oladi. 
Shunday 
qilib, 
elektron 
tijorat 
infratuzilmasi 
quyidagicha 
taqdim 
etish 
mumkin: 
- 
ishlab 
chiqarish 
infratuzilmasi 

---

- mahsulot va uning muhiti, korxonaning axborot bazasi, iste'molchilarga sotish uchun axborot mahsuloti; 
- harakatlanish infratuzilmasi – tarmoqli echimlari, apparat vositalari bilan sotuvchilar va xaridorlarni ta'minlash, 
ma'lumotlar almashinuvi protokollari (shu jumladan, mobil aloqa protokoli WAP), tijorat ma'lumotlarini uzatish uchun 
dasturiy 
ta'minot; 
- savdo infratuzilmasi (to'g'ridan-to'g'ri oxirgi iste'molchiga yetkaziladigan tovarlar reklama va sotishni ta'minlaydi - 
elektron 
pochta, 
veb-server, 
elektron 
kataloglar 
va 
sotuvchilarning 
ma'lumotlar 
bazalari; 
- xizmat ko'rsatish infratuzilmasi - to'lov tizimlari, texnologiyalar, tijorat ma'lumotlarini himoya qilish va maslahat veb-
resurslari va boshqalar. Elektron tijorat faoliyatining ko'lamiga qarab biznes yuritishning quyidagi shakllari mavjud: - kichik 
yoki o'rta sanoat yoki savdo-vositachilik korxonalarining elektron do'koni - ("biznes-iste'molchi" deb ataladigan model - 
B2C); 
- mintaqaviy yoki sanoat darajasidagi yirik korporatsiyaning savdo tizimi (biznesdan biznesga model - B2B); 
- vertikal darajadagi kompaniyalararo savdo portallari - ma'lum bir soha doirasida tovar va xizmatlarni sotib olish va sotish 
amalga oshiriladi
;