Elektron kutubxonalar va arxivlar bilan ishlash

Elektron kutubxonalar va arxivlar bilan ishlash
Reja:1. Elektron kutubxonalar tushunchasi2. Elektron kutubxonalar tarixi va uning ahamiyati3. Tarixiy tadqiqotlarda elektron kutubxona va materiallardan foydalanish afzalliklari4. Elektron arxiv va ulardan foydalanish afzalliklariXX asr oʻrtalaridan zamonaviy ilmiy texnika taraqqiyoti anʼanaviy kutubxonalar faoliyatini murakkablashtirib yubordi. 50-60-yillardan kutubxonalarni texnika bilan taminlash birmuncha oʻsdi. Axborot texnologiyalari rivojlanishi kutubxonalarni avtomotlashtirishda muhim rol oʻynadi. Bu jarayon 70-yillarda dastlab, kompyuter katologlarini avtomatlashtirish bilan boshlandi. Shu bilan birga 70-80-yillarda elektron kutubxonalar yaratish boʻyicha tadqiqotlar olib borilgan.XX asr oʻrtalaridan zamonaviy ilmiy texnika taraqqiyoti anʼanaviy kutubxonalar faoliyatini murakkablashtirib yubordi. 50-60-yillardan kutubxonalarni texnika bilan taminlash birmuncha oʻsdi. Axborot texnologiyalari rivojlanishi kutubxonalarni avtomotlashtirishda muhim rol oʻynadi. Bu jarayon 70-yillarda dastlab, kompyuter katologlarini avtomatlashtirish bilan boshlandi. Shu bilan birga 70-80-yillarda elektron kutubxonalar yaratish boʻyicha tadqiqotlar olib borilgan.XX asr 90-yillari o‘rtalaridan boshlab, «elektron kutubxona» atamasi axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining ommaviy ravishda tarqalishi bilan deyarli bir vaqtda, birinchi navbatda, Internetning rivojlanishi bilan ommaviy va maxsus ilmiy lug‘atlarda paydo bo‘ldi va faol qo‘llanila boshladi. XX asr 90-yillari o‘rtalaridan boshlab, «elektron kutubxona» atamasi axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining ommaviy ravishda tarqalishi bilan deyarli bir vaqtda, birinchi navbatda, Internetning rivojlanishi bilan ommaviy va maxsus ilmiy lug‘atlarda paydo bo‘ldi va faol qo‘llanila boshladi. Boshidanoq elektron kutubxonalar tomonidan tarmoq makonini o‘zlashtirish jarayonida ikkita xarakterli yo‘nalishni yuzaga keldi:Boshidanoq elektron kutubxonalar tomonidan tarmoq makonini o‘zlashtirish jarayonida ikkita xarakterli yo‘nalishni yuzaga keldi:1. An’anaviy kutubxona fondlari resurslariga kitobxonlarni kirishini tashkil qilish va tizimlashtirish, bu fondlarni umumiy elektron kataloglar yordamida birlashtirish va bir vaqtning o‘zida barcha fondlarning hujjatlariga so‘rovlarni shakllantirishga imkon beradigan dasturiy ta’minot yordamida qulay qidiruv vositalarini yaratish edi.2. Internet foydalanuvchilarining eng keng auditoriyasining e’tirofiga sazovor bo‘lgan, ochiq (bepul) foydalanish imkonini beradigan raqamli va matn shaklidagi badiiy asarlar, kitob nashrlari.Hozirgi kunda elektron kutubxonaning umumiy qabul qilingan ta’rifi yo‘q. Shunday bo‘lsa-da, unga olimlar tomonidan turli ta’riflar berilgan. Masalan, rus olimi Yakov Shrayberg Leonidovich (Rossiya davlat ilmiy-texnik kutubxonasining ilmiy rahbari, «Ilmiy va texnik kutubxonalar» («Научные и технические библиотеки») jurnalining bosh muharriri) ning ta’rifiga ko‘ra, «elektron kutubxona — bu tuzilish va foydalanishning umumiy mafkurasi bilan birlashtirilgan lokal (mahalliy) yoki global elektron resurslardir»Hozirgi kunda elektron kutubxonaning umumiy qabul qilingan ta’rifi yo‘q. Shunday bo‘lsa-da, unga olimlar tomonidan turli ta’riflar berilgan. Masalan, rus olimi Yakov Shrayberg Leonidovich (Rossiya davlat ilmiy-texnik kutubxonasining ilmiy rahbari, «Ilmiy va texnik kutubxonalar» («Научные и технические библиотеки») jurnalining bosh muharriri) ning ta’rifiga ko‘ra, «elektron kutubxona — bu tuzilish va foydalanishning umumiy mafkurasi bilan birlashtirilgan lokal (mahalliy) yoki global elektron resurslardir»Elektron kutubxona — bu navigatsiya va qidirish vositalari bilan jihozlangan turli xil elektron hujjatlar (shu jumladan kitoblar, jurnallar va h.k) ning tartibga solingan to‘plami sifatida ko‘rsatiladi. Ammo unda nafaqat raqamli ma’lumotlar shaklidagi matnli ma’lumotlar, balki ovoz (audio), grafik va video ko‘rinishidagi axborot hujjatlari ham mavjud. Hozirda elektron kutubxonalar turlicha nomlanadi: raqamli kutubxona (inglizcha, «Digital library», «Digital repository» yoki «Digital collection»), virtual kutubxona (inglizcha, «Virtual library»), electronic library («E-Library»).Elektron kutubxona — bu navigatsiya va qidirish vositalari bilan jihozlangan turli xil elektron hujjatlar (shu jumladan kitoblar, jurnallar va h.k) ning tartibga solingan to‘plami sifatida ko‘rsatiladi. Ammo unda nafaqat raqamli ma’lumotlar shaklidagi matnli ma’lumotlar, balki ovoz (audio), grafik va video ko‘rinishidagi axborot hujjatlari ham mavjud. Hozirda elektron kutubxonalar turlicha nomlanadi: raqamli kutubxona (inglizcha, «Digital library», «Digital repository» yoki «Digital collection»), virtual kutubxona (inglizcha, «Virtual library»), electronic library («E-Library»).Elektron kutubxonalarning paydo bo‘lishi tarixi masalasiga to‘xtaladigan bo‘lsak, bu boradagi birinchi ilmiy qarashlar amerikalik olimlar Venivar Bush (inglizcha, Vannevar Bush) va Dj.C.R. Liklider (inglizcha, J.C.R. Licklider)ga tegishli. Mazkur olimlar elektron kutubxonalarning umumiy tamoyillarini tavsiflash bo‘yicha dastlabki g‘oyalarni ilgani surgan.Elektron kutubxonalarning paydo bo‘lishi tarixi masalasiga to‘xtaladigan bo‘lsak, bu boradagi birinchi ilmiy qarashlar amerikalik olimlar Venivar Bush (inglizcha, Vannevar Bush) va Dj.C.R. Liklider (inglizcha, J.C.R. Licklider)ga tegishli. Mazkur olimlar elektron kutubxonalarning umumiy tamoyillarini tavsiflash bo‘yicha dastlabki g‘oyalarni ilgani surgan.1965-yilda Dj.C.R. Liklider tomonidan nashr etilgan «Kelajakdagi kutubxonalar» kitobida chindan ham foydalanuvchilarga qulay elektron kutubxonalarni yaratish uchun zarur bo‘lgan tadqiqotlar va ishlanmalarning ro‘yxatini keltirdi.1965-yilda Dj.C.R. Liklider tomonidan nashr etilgan «Kelajakdagi kutubxonalar» kitobida chindan ham foydalanuvchilarga qulay elektron kutubxonalarni yaratish uchun zarur bo‘lgan tadqiqotlar va ishlanmalarning ro‘yxatini keltirdi.XX asrning 60-yillaridan kutubxona ma’lumotlarini saqlash va qayta ishlash uchun kompyuterlardan foydalanish boshlandi. Dastlabki muvaffaqiyatli misollardan biri Kongress kutubxonasida mashinada o‘qiladigan kataloglarni yaratish va yuritish uchun MARC (Machine-Readable Cataloging – Mashina o‘qiladigan kataloglashtirish) formatini yaratish bo‘ldi. Onlayn Kompyuter Kutubxonasi Markazida (Online Computer Library Center, OCLC) undan foydalanish ko‘plab kutubxonalarga kataloglarga kirishni ta’minlab, ularga katta xarajatlarni tejashga imkon berdiXX asrning 60-yillaridan kutubxona ma’lumotlarini saqlash va qayta ishlash uchun kompyuterlardan foydalanish boshlandi. Dastlabki muvaffaqiyatli misollardan biri Kongress kutubxonasida mashinada o‘qiladigan kataloglarni yaratish va yuritish uchun MARC (Machine-Readable Cataloging – Mashina o‘qiladigan kataloglashtirish) formatini yaratish bo‘ldi. Onlayn Kompyuter Kutubxonasi Markazida (Online Computer Library Center, OCLC) undan foydalanish ko‘plab kutubxonalarga kataloglarga kirishni ta’minlab, ularga katta xarajatlarni tejashga imkon berdiKongress Kutubxonasi Birinchi elektron kutubxonaning paydo bo‘lishi 1971-yilga to‘g‘ri keladi, o‘sha paytda AQSh Illinoys universitetining aspiranti Maykl Stern Xart (inglizcha, Michael Stern Hart) materiallarni tadqiq qilish laboratoriyasida «Gutenberg loyihasi»ni amalga oshirgan. Uning maqsadi kitoblarni, asosan ingliz tilidagi klassik adabiyotlarni raqamlashtirish edi. Maykl Xart o‘z tashabbusini mashhur birinchi matbaachi sharafiga nomladi.Birinchi elektron kutubxonaning paydo bo‘lishi 1971-yilga to‘g‘ri keladi, o‘sha paytda AQSh Illinoys universitetining aspiranti Maykl Stern Xart (inglizcha, Michael Stern Hart) materiallarni tadqiq qilish laboratoriyasida «Gutenberg loyihasi»ni amalga oshirgan. Uning maqsadi kitoblarni, asosan ingliz tilidagi klassik adabiyotlarni raqamlashtirish edi. Maykl Xart o‘z tashabbusini mashhur birinchi matbaachi sharafiga nomladi.«Gutenberg loyihasi» (inglizcha, «Project Gutenberg», PG) – universal elektron kutubxonani yaratish va tarqatish bo‘yicha jamoat tashabbusi hisoblanadi. 1989-yilgacha kitob matnlari qo‘lda terildi 1990-yillar o‘rtalarida elektron kutubxonalar yaratish bo‘yicha milliy loyihalar ilk bor AQSh, G‘arbiy Evropa va Yaponiyada paydo bo‘ldi: 1990-yillar o‘rtalarida elektron kutubxonalar yaratish bo‘yicha milliy loyihalar ilk bor AQSh, G‘arbiy Evropa va Yaponiyada paydo bo‘ldi: Amerika Qo‘shma Shtatlarida — «American Memory» («Amerika Xotirasi», 1989-yildan hozirgacha) va «National Digital Library, DLI» («Milliy Raqamli Kutubxona», 1990-yildan; 1998-yilda u yagona idoralararo dasturga aylantirildi - «Digital Libraries Initiative Phase2» - «Raqamli Kutubxonalar Tashabbusi — 2-bosqich») loyihalari. Buyuk Britaniyada — bu Britaniya kutubxonasining «Raqamli kutubxonasi» dasturi bo‘lib, uning maqsadi kutubxona fondlari asosida raqamli axborot xizmatlarini taqdim etish va keyinchalik dunyodagi boshqa yirik kutubxonalar uchun kirish imkoniyatlarini rivojlantirishdir. Mazkur davlatdagi yana bir yirik loyiha — «eLib» (veb manzili: www.ukoln.ac.uk/services/elib) – Buyuk Britaniya oliy maktabining elektron kutubxonalarni rivojlantirish va shakllantirishga jalb etilishiga asoslanadi. Buyuk Britaniyada — bu Britaniya kutubxonasining «Raqamli kutubxonasi» dasturi bo‘lib, uning maqsadi kutubxona fondlari asosida raqamli axborot xizmatlarini taqdim etish va keyinchalik dunyodagi boshqa yirik kutubxonalar uchun kirish imkoniyatlarini rivojlantirishdir. Mazkur davlatdagi yana bir yirik loyiha — «eLib» (veb manzili: www.ukoln.ac.uk/services/elib) – Buyuk Britaniya oliy maktabining elektron kutubxonalarni rivojlantirish va shakllantirishga jalb etilishiga asoslanadi. Bugungi kunda dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlarida milliy elektron kutubxonalar yaratish borasida «maxsus loyihalar» tuzilgan. Masalan:Bugungi kunda dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlarida milliy elektron kutubxonalar yaratish borasida «maxsus loyihalar» tuzilgan. Masalan:Yaponiyada — «XXI asrning raqamli kutubxonalari»Rossiyada — «LibWeb» (1995-yil) va «LibWeb2» (2001- yil)Germaniyada — «Global-Info»,Fransiyada — «Gallica» (http://gallica.bnf.fr)Ispaniyada — «Ispaniya xotirasi»Finlyandiyada — «FinLib» (Milliy elektron kutubxona) dasturiShvetsiyada — «Raneberg» kabi loyihalar amalga oshirilmoqda.MDHga oid dasturlar: Maksim Moshkov kutubxonasi. Veb manzili: http://lib.ru.eLIBRARY.RU ilmiy elektron kutubxonasi. Veb manzili: https://www.elibrary.ru;Rossiya davlat kutubxonasining elektron kutubxonasi. https://www.rsl.ru;Rossiya davlat kutubxonasining Dissertatsiyalar elektron kutubxonasi. Veb manzili: http://diss.rsl.ru; «Rossiya ilmiy merosi» elektron kutubxonasi. Veb manzili: http://e-heritage.ru;«KiberLeninka» ilmiy elektron kutubxonasi. Veb manzili:https://cyberleninka.ru.Jahon miqyosida elektron kutubxonalar faoliyatini rivojlantirish:2002-yil — Google kitoblarni raqamlashtirish uchun o‘z loyihasini boshladi. 2004-yilning dekabrida «Google Print» kutubxona loyihasi e’lon qilinib, u 2005-yil 17-noyabrda «Google Book Search» («Google Kitob Qidiruvi») deb qayta nomlandi. Veb manzili:https://books.google.com.2005-yil — Moskvada Rossiya davlat kutubxonasi, Rossiya Fanlar akademiyasining tabiiy fanlar kutubxonasi tashabbusi bilan «Rossiya elektron kutubxonalar assotsiatsiyasi» (ruscha, «Rossiyskaya Assotsiatsiya elektronnыx bibliotek») tashkil etildi. Veb manzili http://www.aselibrary.ru2008-yil 20-noyabr — «Europeana» (ruscha, «Evropeana») – Evropa raqamli kutubxonasi ishga tushirildi. Veb manzili: https://www.europeana.eu2009-yil 21-aprel — «Butunjahon raqamli kutubxonasi» (inglizcha, «World Digital Library») rasmiy ochildi. Veb manzili: https://www.wdl.org/ru).Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda elektron kutubxonalar foaliyatiga oid normativ-huquqiy hujjatlar ham ishlab chiqildi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 5-iyuldagi 198-sonli Qarori muhim ahamiyat kasb etadi. Qarorning birinchi ilovasiga ko‘ra, «Elektron kutubxona to‘g‘risida namunaviy Nizom» ishlab chiqilgan. Nizomning «Umumiy qoidalar» deb nomlangan birinchi bobida quyidagilar berilgan:Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda elektron kutubxonalar foaliyatiga oid normativ-huquqiy hujjatlar ham ishlab chiqildi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 5-iyuldagi 198-sonli Qarori muhim ahamiyat kasb etadi. Qarorning birinchi ilovasiga ko‘ra, «Elektron kutubxona to‘g‘risida namunaviy Nizom» ishlab chiqilgan. Nizomning «Umumiy qoidalar» deb nomlangan birinchi bobida quyidagilar berilgan:1. Ushbu Namunaviy nizom axborot-kutubxona muassasalari elektron kutubxonasining vazifasi va tashkiliy asosini belgilaydi.2. Elektron kutubxona axborot-kutubxona muassasasi tarkibida faoliyat ko‘rsatadi.3. Elektron kutubxona elektron shaklda taqdim etilgan, ko‘p foydalaniladigan tarzda taqsimlangan turli axborot-kutubxona resurslarini to‘plash, saqlash va ulardan foydalanishni amalga oshiradi.4. Elektron kutubxonadan foydalanish qoidalari axborot-kutubxona muassasasi rahbari tomonidan belgilanadi.O‘zbekistondagi eng yaxshi elektron kutubxonalar saytlari1. http://library.ziyonet.uz/uz— ZiyoNET ta’lim portali (http://ziyonet.uz/uzc) ning kutubxonasi. 2. http://n.ziyouz.com/kutubxona — Ziyo istagan qalblar uchun (lotincha) Interet kutubxonasi. 3. https://aim.uz — Talabalar uchun axborot izlash markazi.4. http://pedkutubxona.uz — Respublika Ilmiy Pedagogika Kutubxonasi.5. https://kitob.uz — Respublika bolalar kutubxonasi va boshqalar.Elektron kutubxonani yaratish usullari:Boshqa saytlardan nusxa ko‘chirish;Materiallar ixtiyoriy ravishda yuborish yo‘li bilanMualliflardan va nashriyotlardan sotib olish.Elektron arxiv — ishonchli saqlash, maxfiylik va kirish huquqlarini ta’minlovchi, hujjatlardan foydalanish tarixini kuzatib boruvchi hamda tezkor va qulay qidiruvni ta’minlaydigan tizimlashtirilgan saqlash tizimi. Uning asosiy vazifasi ma’lumotlarning xavfsizligini ta’minlashdir. Elektron arxiv — tashkilotdagi barcha hujjatlar uchun markazlashtirilgan omborxona hisoblanadi. U yagona (bitta) tizim tufayli har bir ob’ektning joylashishini va elektron kataloglarga, klassifikatorlarga umumiy kirish nuqtasining mavjudligini va qayta ishlash tarixini saqlanishini nazorat qilish imkonini beradi. Elektron arxiv — ishonchli saqlash, maxfiylik va kirish huquqlarini ta’minlovchi, hujjatlardan foydalanish tarixini kuzatib boruvchi hamda tezkor va qulay qidiruvni ta’minlaydigan tizimlashtirilgan saqlash tizimi. Uning asosiy vazifasi ma’lumotlarning xavfsizligini ta’minlashdir. Elektron arxiv — tashkilotdagi barcha hujjatlar uchun markazlashtirilgan omborxona hisoblanadi. U yagona (bitta) tizim tufayli har bir ob’ektning joylashishini va elektron kataloglarga, klassifikatorlarga umumiy kirish nuqtasining mavjudligini va qayta ishlash tarixini saqlanishini nazorat qilish imkonini beradi. Elektron arxivning asosiy vazifalari:Elektron arxivlarni elektron hujjatlar bilan jamlash, hisobga olish, ularni saqlash, shuningdek ulardan foydalanishni ta’minlash;elektron arxivda saqlanayotgan elektron arxiv hujjatlaridan foydalanish uchun ilmiy ma’lumotnoma apparatini tuzish;elektron hujjatlarni rasmiylashtirish bo‘yicha tashkilotning tarkibiy bo‘linmalariga uslubiy yordam ko‘rsatish;axborot resurslarining arxiv nusxalarini tayyorlash va ularni qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda davlat saqloviga topshirish;elektron arxivning axborot resursini axborot xavfsizligini ta’minlash.Elektron arvivlarning asosiy funksiyalari:Hujjatlari elektron arxivga topshiriladigan tarkibiy tuzilmalar va boshqa tashkilotlarning ro‘yxatini tuzish va ushbu ro‘yxatga har yili aniqlik kiritib borish hamda elektron hujjatlar bilan ishlash faoliyatini muvofiqlashtirish;Doimiy saqlanadigan tashkiliy, ma’lumot va boshqa boshqaruv hujjatlar, shu jumladan shaxsiy tarkib bo‘yicha elektron hujjatlarning ro‘yxatlarini tuzish va tashkilot Ekspert komissiyasi (Markaziy ekspert komissiyasi) hamda tegishli davlat arxivining Ekspert tekshirish komissiyasiga taqdim etish;Tashkilotning Ekspert komissiyasi (Markaziy ekspert komissiyasi) ishida ishtirok etib, elektron hujjatlar arxivida saqlanayotgan hujjatlarning qimmatliligini aniqlash ekspertizasini o‘tkazishni tashkil etish va tarkibiy tuzilmalarning elektron hujjatlarini qimmatliligini aniqlash ekspertizasini o‘tkazishda uslubiy hamda amaliy yordam ko‘rsatish;Tashkilotning Ekspert komissiyasi (Markaziy ekspert komissiyasi) ishida ishtirok etib, elektron hujjatlar arxivida saqlanayotgan hujjatlarning qimmatliligini aniqlash ekspertizasini o‘tkazishni tashkil etish va tarkibiy tuzilmalarning elektron hujjatlarini qimmatliligini aniqlash ekspertizasini o‘tkazishda uslubiy hamda amaliy yordam ko‘rsatish;Elektron hujjatlar nomenklaturasini tuzishda ish yuritish xizmatiga uslubiy yordam ko‘rsatish;Elektron hujjatlardan foydalanishni tashkillashtirish va boshqalarEʼtiboringiz uchun rahmat
http://azkurs.org