Elektron resurslarni ta’lim tizimidagi o’rni

1. 
   Elektron resurslarni ta’lim tizimidagi o’rni
   

Elektron resurslarning roli ma'lumotni tanlashni aniqlash, uni boshqarishni tashkil etish, saqlashni qidirish va kerakli vaqtda, to'g'ri narxda va kerakli formatda kerakli foydalanuvchilarga tarqatishni o'z ichiga oladi. Har qanday akademik kutubxonaning maqsadi foydalanuvchining o'quv, tadqiqot va boshqa axborot ehtiyojlarini qondirishdir. Barcha mavzular bo'yicha adabiyotlarning ko'payishi, jurnallar narxining valyuta ayirboshlash kursining ko'tarilishi va byudjet taqchilligi kutubxonalarni bir-biriga bog'lab qo'ydi. Bu kutubxonalar hamkorligiga, resurslar almashinuvi va tarmoqlarga va hokazolarga olib keladi. Hozirgi vaqtda onlayn ma'lumotlar bazalari, elektron resurslar kutubxonalar o'rtasida resurslar almashinuvi bo'yicha kollejlarni shakllantirishga yordam beradi. Muhandislik kollejlari kutubxonalar va axborot markazlari oʻrtasidagi byudjet taqchilligi bilan bogʻliq mavjud muammolarni hal qilishning asosiy yoʻnalishlaridan biri hisoblanadi. Elektron nashriyotning paydo bo'lishi jurnal nashr etish, obuna va kirishni etkazib berish mexanizmida inqilob olib keldi.

Internet bugungi ta'lim tizimining ajralmas qismidir. Kollejlar ushbu ob'ektni asosiy manfaatdor tomonlar bo'lgan o'qituvchilar va talabalarga taqdim etish uchun katta miqdorda sarmoya kiritadilar. An’anaviy kutubxona resurslari foydalanuvchilarning hozirgi talablarini qondirish uchun yetarli emas. O'sib borayotgan onlayn muhit texnologiyani yaxshi biladigan va kutubxonadan ko'proq narsani talab qiladigan va kutadigan foydalanuvchilarning paydo bo'lishiga olib keldi. Ma'lumotni istalgan vaqtda istalgan joyda yetkazib berish imkoniyati kutubxonalarni makon qanday tashkil etilishi va ishlatilishini qayta ko'rib chiqishga majbur qiladi. WWW platformasidan foydalangan holda kampuslardan tashqarida ham foydalanuvchi ish stollariga xizmatlarni yetkazib berish uchun yangi rejimlarni yaratish zarur. Internet orqali ko'proq manbalar yaratilishi bilan bir xil qidiruv va kirish bilan bog'liq muammolar paydo bo'ladi. Foydalanuvchilar o'zlarining barcha ma'lumotlarga bo'lgan ehtiyojlarini nafaqat talab bo'yicha, balki talabni kutgan holda ham qondirishga qodir bo'lgan Internetda kutubxonasini ko'rishni xohlashadi. Bundan tashqari, muhandislik kolleji kutubxonasi faqat o'ziga xos fan bo'yicha yaxshi to'plamga ega bo'lishi mumkin bo'lsa, ular kengroq fanlar bo'yicha to'liq ma'lumot olishni kutishadi. Bu yana foydalanuvchilarning noroziligiga sabab bo'ladi. Ammo bu muammoni bartaraf etish uchun muhandislik kollejlari kutubxonalari foydalanuvchilariga yangi va sifatli xizmatlarni taklif qilishga yordam beradigan ko'proq va ko'proq elektron resurslarga ega bo'lishi kerak.
Elektron manbalar kutubxonalar va raqobatbardosh xizmatdagi axborot kommunikatsiyalaridagi rivojlanayotgan muhitdan biridir. Elektron manbalar odatda bosma ommaviy axborot vositalariga muqobil bo'lishi mumkin bo'lgan elektron kitoblar, elektron jurnallar, maqolalar, gazetalar, tezislar, dissertatsiyalar, ma'lumotlar bazalari va CD-ROMlardan iborat. Emerald, Ebsco, Scopus - bu onlayn ma'lumotlar bazalariga misollar. Barcha yangilangan ma'lumotlar ushbu elektron manbalarda e'lon qilinadi. Tez rivojlanishi uchun kutubxonalarda elektron axborot resurslari bilan tanishish va ulardan foydalanish zarur va muhimdir. Ushbu tadqiqotning maqsadi elektron axborot resurslaridan akademik kutubxona foydalanuvchilari tomonidan qanday foydalanilishini va fakultet va talabalar orasida kuzatilishi mumkin bo'lgan o'ziga xos tendentsiyalarni aniqlashdir. Bundan tashqari, tadqiqot bosma resurslarga nisbatan elektron resurslardan foydalanish shakli, qabul qilinishi, qabul qilingan ahamiyati va qoniqishini o'rganadi.
Jurnallar kollej kutubxonalari va axborot markazlarida ilmiy tadqiqot va ishlanmalar uchun muhim axborot manbai hisoblanadi. Hozirda davriy nashrlar soni 1623566 tani tashkil etadi, deb hisoblangan 25000 tasi ilmiy, texnik va tibbiy jurnallar, 15 000 tasi yoʻnaltirilgan ilmiy jurnallar boʻlib, ular tarmoqda mavjud. Elektron jurnallarga onlayn kirish bosma obunasiz bepul yoki nominal toʻlov evaziga bosma obuna yoki bunday kirish nashriyot yoki ularning agregatorlari orqali taqdim etiladi. Elektron jurnallarga kirish turli usullarni o'z ichiga oladi, ya'ni. jurnallarni aniqlash, nashriyotlar/agregatorlar bilan yozishmalar, shartnomalar imzolash va hokazo. Jurnal nomlari har 15 yilda 3 barobar, jurnallar narxi esa har 10 yilda 2,5 barobar oshib bormoqda; Shu sababli, bitta kutubxona fan bo'yicha barcha jurnallarni sotib ololmasligi aniq. Axborot texnologiyalari ilovalari va xususan, Internetning paydo bo'lishi bilan an'anaviy bosma jurnallardan bosma jurnallarga nisbatan ulkan imkoniyatlar va afzalliklarni taklif qiluvchi Elektron jurnallar, elektron jurnallarga o'tish sodir bo'ldi; foydalanish qulayligi, “har qanday joyda-istalgan vaqtda”, foydalanish imkoniyati, almashish qobiliyati, tegishli matn yoki multimedia kontentiga giperhavola. Elektron jurnallar, shuningdek, kutubxonalar duch keladigan boshqa asosiy logistik muammolarni hal qilishni taklif qiladi, masalan, etishmayotgan muammolarni kuzatib borish, bog'lash, javonlar va boshqalar.

To'plamni ishlab chiqish - foydalanuvchilarning hozirgi ehtiyojlari va kelajakdagi ehtiyojlari uchun mo'ljallangan turli formatdagi kutubxona materiallarini tanlash, olish va qayta ishlash.(5). Elektron kitoblar, elektron jurnallar, ommaviy axborot vositalari va onlayn resurslar kabi turli xil elektron formatlardagi kutubxona materiallarining muvozanatli to'plamini rejalashtirish, tanlash, sotib olish jarayoni.

Elektron resurslar to'plamini ishlab chiqish bosqichlari

1. 
   Foydalanuvchi ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda joriy va retrospektiv elektron resurslarni tanlash va tanlashni bekor qilish.
   
2. 
   Moliyaviy cheklovlar va ulardan foydalanishni hisobga olgan holda elektron resurslarni sotib olishni davom ettirish strategiyasini rejalashtirish.
   
3. 
   Elektron resurslar to'plamini baholash, u foydalanuvchilarga qanday xizmat qilishini aniqlash.
   

Bosma axborotdan elektron nashrga o‘tish bilim markazining quyidagi funksiyalariga ko‘proq ta’sir qiladi: Foydalanuvchilar uchun elektron resurslarning umumiy to‘plamini tanlash va qo‘llab-quvvatlash Obuna bo‘lgan elektron resurslardan qulay va aqlli foydalanishni ta’minlash. Elektron manba arxivlariga kirishni ta'minlash. Qabul qilingan hujjatlar shakli qog'ozdan elektron shaklga o'zgartirildi. Hujjatlarning elektron shakli mashinada o'qiladigan shakldagilarni, kompakt disklarni va bugungi kunda keng tarqalgan veb-ga asoslangan hujjatlarni o'z ichiga olishi mumkin. Shuning uchun sotib olinadigan ushbu elektron to'plamlar hajmi quyidagi omillarni o'z ichiga olishi kerak:

1. 
   Mavzu mazmuni
   
2. 
   Ko'rgazma darajasi
   
3. 
   Hujjat shakli
   
4. 
   Resurs turi
   
5. 
   Foydalanish imkoniyati
   

Hindistondagi kollej kutubxonalari byudjetning qisqarishi, xodimlarning qisqarishi, rupiyning qadrsizlanishi, chet el valyutalarini konvertatsiya qilishda keskin o'sish va nashr narxining oshishi tufayli qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Yuqorida aytib o'tilgan omillar tufayli muhandislik kutubxonalari AICTE xabarnomasidan kerakli miqdordagi kitob va davriy nashrlarni sotib olishda qiynalmoqda. Elektron resurslar muhandislik kollejlari kutubxonalarida inqilob yaratmoqda. Ko'pgina kutubxonachilar bu resurslarni tanlash tamoyillarini tubdan o'zgartirganiga ishonishadi; ba'zilar tanlovni deyarli yo'q qilishiga ishonishadi. To'g'ri, tanlov san'ati chuqur o'zgarishlarni boshdan kechirayotgan bo'lsa-da, kutubxonalar va bilim markazlari uchun resurslarni tanlash hali ham hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tanlovning to‘rtta asosiy mezoni – sifat, kutubxonaning dolzarbligi, estetik va texnik jihatlari va narxi axborotning raqamli davrida o‘zgarishsiz qolmoqda. Ular nimani anglatishini va qanday ishlatilishini o'zgartirdi. Elektron resurslardan foydalanish qulayligi, kengroq foydalanish, tezroq yangilash, mahalliy texnik xizmat ko'rsatish va saqlash xarajatlarini tejash imkonini beradigan bo'lsa-da, kutubxonachilarga ushbu elektron resurslarning to'plamini ishlab chiqish va arxivlash siyosati bilan bog'liq muammolarni aniqlash qiyin. Elektron manbalar bosma manbalarga qaraganda ancha yuqori darajada davomiy boshqaruvni talab qiladi, bu qabul qilingan haqiqatdir. Hindistonda kutubxonalar kutubxona resurslaridan optimal foydalanish va konsortsiumlar orqali axborot resurslarining ortib borayotgan hajmidan foydalanishni ta'minlash uchun ko'plab sxemalarni ishlab chiqdilar. Kutubxona konsorsiumlari faoliyatining muhimligini anglagan holda, Hindistonda bir qator ishtirokchi kutubxonalar kundan-kunga ortib bormoqda. UGC-INFONET va INDEST-AICTE Konsortsiumining sa'y-harakatlari juda qadrlidir va Hindistondagi oliy ta'lim tizimini mustahkamlaydi va ilmiy elektron resurslardan bepul va yoki yuqori darajada subsidiyalangan foydalanish ta'lim muassasalariga o'z missiyasini amalga oshirishda yordam beradi. Kelajakda konsorsium yondashuvi foydalanuvchilar hamjamiyatida ancha mashhur bo'ladi va konsorsium yondashuvi mamlakatning axborot bazasini kengaytiradigan kun unchalik ham ortda qolmaydi. Mutaxassislar obuna bo'lgan elektron resurslardan samarali foydalanishni ta'minlash uchun o'z muassasalarida yangi onlayn xizmatlarni sotish bo'yicha ko'proq xabardorlik dasturini o'tkazishlari kerak.

Elektron axborot ta’minot resurslarini yaratishda keng ishlatilib kelinayotgan dasturiy ta’minotlardan biri “Ispring” dasturi hisoblanadi. Odatda, taqdimotni o‘tkazishga tayyorlanish jarayonida aksariyat hollarda Microsoft - PowerPoint dasturiy ta’minotidan foydalaniladi. Ammo bunday taqdimotlar faqat mazkur mahsulot formatidagina bo‘lishi mumkin (ppt, pptx). Hozirgi vaqtda internet texnologiyalarining rivojlanishi va o‘z navbatida masofali ta’lim turining paydo bo‘lishi natijasida taqdimot fayllarini internet brauzerining o‘zida onlayn ravishda to‘g‘ridan to‘g‘ri ko‘rish uchun flash (swf) formatida yoki HTML 5 texnologiyasi asosida yaratilgan fayl bo‘lishi kerak. Hozirga kelib, PowerPoint dasturida tayyorlangan taqdimotdan flash-rolik shakllantirish imkoniyatini beruvchi dasturlar yaratilgan. Elektron axborot resuruslari va ta’lim vositalaridan foydalanish. Elektron ta’lim resurslari zamonaviy axborot texnlogiyalari muhitida o‘qitishning didaktik, dasturiy va texnik interfaol majmuasidan tashkil topadi. Elektron ta’lim resurslari an’anaviy majmualaridan farqliroq, o‘qitishning kompyuter va an‘naviy texnologiyalari birligi sifatida namoyon bo‘ladi. Elektron ta’lim resurslari asosida o‘quv jarayonini tashkil etishda multimedia texnologiyalarining qo‘llanilishi ta’lim oluvchilarga o‘qishga qiziqishni yanada orttiradi, ta’limning interaktiv xususiyati asosida qo‘llanilishi ta’lim oluvchilarlarning fikrlash qobilyatini rivojlantiradi va o‘quv materiallarini o‘zlashtirilishining samaradorligini oshiradi. Shu bilan bir qatorda elektron ta’lim resurslari real hayotlarda namoyish qilinishi qiyin yoxud murakkab bo‘lgan jarayonlarni modellashtirish va kuzatish imkoniyatini beradi, "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 October 2021 / Volume 2 Issue 10 www.openscience.uz 451 o‘quv materiallarining o‘zlashtirilishi nafaqat darajasiga ko‘ra, balki ta’lim oluvchilar erishgan mantiq va qabul qilishlari darajasiga ko‘ra ham samarali bo‘lishini bildiradi.

Real ta’lim vositalariga o‘qitishda qo‘llaniladigan barcha real yordamchi vositalar: mashinalar, traktorlar, jihozlar, dastgohlar, tayyor mahsulotlar va hokazolar kiradi. Texnik vositalariga proyektor, kino apparat, o‘quv televideniesi, videomagnitafon, kompyuter, videofilmlar, multimedia va hokazolar kiradi. Bundan tashqari sinf doskasi, doska-stend, doska-bloknot, kodoskoplar ham texnik vositalarga kiradi. Chop etilgan o‘quv materiallarga quyidagilar kiradi: - chop etilgan o‘tkazilgan barcha o‘quv materiallar; - chop etilgan o‘tkazilgan barcha ko‘rgazmali materiallar kiradi. Elektron ta’lim resurslari hamda masofaviy ta’lim o‘quv-metodik ta’minotining samarali integratsiyasini ta’minlashi, talabalarga mustaqil izlanish yo‘li bilan materiallarni topish, o‘rganish hamda muammoli masalalarni hal etish orqali ularda ma’lum tadqiqot ishlarini amalga oshirish ko‘nikmalarini shakllantirishi, ta’lim oluvchilarning kurs, malakaviy bitiruv ishlarini bajarishda, magistrlik dissertatasiyalarini tayyorlashda o‘quv materiallari bilan mustaqil tanishish, tanlab olish, axborot hamda ma’lumotlarni tahlil eta olish kabi malakalarni shakllantirishi uchun sharoit yaratishi kabi didaktik vazifalarni ham amalga oshiradi. Elektron ta’lim resurslaridan foydalanishda o‘quvchilar faol ishtirok etadi, topshiriq ustida ishlaydilar, o‘zgalarning fikr - mulohazalarini muhokama qiladilar, tinglaydilar, savollar beradilar, bir-biridan yordam so‘raydilar, yordam berishni "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 October 2021 / Volume 2 Issue 10 www.openscience.uz 452 o‘rganadilar. Elektron ta’lim resurslarining samaradorligi, avvalo, undan foydalanishga puxta tayyorgarlik ko‘rishga bog‘liq. O‘qituvchi uchun darsga tayyorlanish eng mas’uliyatli va eng muhim ish hisoblanadi. Elektron ta’lim resurslariidan mazuga tayyorlanish o‘qituvchidan dastlab quyidagilarni inobatga olishni talab etadi: - elektron ta’lim resurslaridan mavzuga oid materiallarni aniqlash; - dars shaklini aniqlash; - mavzu manbalari bilan tanishib chiqish; - mavzuga oid materiallarni elektron ta’lim resurslaridan sinchiklab o‘qish, talabalarga tushunish qiyinlik qiladigan mavzularni izohlash metodini belgilash; - dars rejasini tuzish; - darsni o‘tkazish metodini tanlash; - darsning maqsad va vazifasiga mos didaktik materiallardan foydalanish; - dars mavzusining oldingi va keying dasr bilan bog‘liq tomonlarini ochish; - mavzuni bayon qilish usulini aniqlash; - uy vazifasini tekshirish metodlarini belgilash; - beriladigan savollarni tuzatish va javobini ham tayyorlab qo‘yish; - mavzuga doir qiziqarli topshiriqlar tayyorlab qo‘yish; - uyga beriladigan vazifalarni belgilash. Tajribalardan ma’lumki , o‘quv jarayonida o‘quvchilarning psixologik xususiyatlariga muvofiq ish olib borilsa, ular bilimlarini yaxshi o‘zlashtiradilar. Bilimlarni o‘zlashtirishning muhim sharti uni tushinishdir. Ta’lim oluvchilarning ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirishda elektron ta’lim resurslaridan foydalanish o‘ziga "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 October 2021 / Volume 2 Issue 10 www.openscience.uz 453 xos afzalliklarga ega [1-30]. U ta’lim oluvchilarni mantiqiy fikrlashga, fanga ilmiy va ijodiy yondashishga o‘rgatadi, ular uchun o‘quv mavzularini oson o‘zlashtirishiga, ilmiy dunyoqarshining shakllanishiga muhim omil bo‘lib xizmat qiladi, bilimlarni mustahkam egallashga yordam beradi, his tuyg‘ularga ta’sir etib, mashaqqatli aqliy faoliyat natijasida fanga va kasbga nisbatan muhabat uyg‘otadi. Elektron ta’lim resurslarni loyihalashtirish, ishlab chiqish va o‘quv jarayonida keng foydalanish dolzarb masalaga aylanmoqda, chunki ulardan ommaviy ravishda ta’lim sohasida qo‘llanila boshlandi. Oxirgi vaqtlarda elektron o‘quv nashrlarning turli xillari yaratilib, ular o‘z tarkibiga oddiy gipermatn darslikdan tortib masofaviy o‘qitishning kompleks tizimlarigacha qamrab olmoqda. Elektron ta’lim resurslarni quyidagi turlarga ajratish mumkin:
• matnning elektron versiyasi;
• kitobning gipermatnli elektron versiyasi;
• grafik, jadval, rasmlar va gipermatnlar mavjud darslik;
• animatsiya, ovoz, grafik, jadval, rasmlar va gipermatnlar mavjud darslik;
• animatsiya, ovoz, grafik, jadval, rasm, gipermatnli va test tizimlari mavjud darsliklar.