Elektrotexnika materiallari

 
2.7. Dielektriklarda energiya isrofi haqida umumiy tushuncha 
Agar dielektrikka elektr maydoni ta’sir ettirilsa, dielektrik asta-sekin qiziy 
boshlaydi, chunki ta’sir etayotgan energiyaning bir qismi uning qizishiga sarf 
bo’ladi. Qizishiga sarf bo’ladigan elektr quvvati dielektrikdagi isrof yoki 
dielektrikdagi energiya sochilishi deyiladi. Dielektrikdan ichki tok o’tishi 
natijasida undagi elektr energiyasining isrofi o’zgarmas va o’zgaruvchan
kuchlanish ta’sirida ro’y beradi. O’zgarmas kuchlanish ta’sirida jismda davriy 
qutblanish kuzatilmaganligi sababli dielektrikdagi energiya isrofi uning solishtirma 
yuza va hajmiy qarshiligiga bog’liq bo’ladi. O’zgaruvchan kuchlanishda 
dielektrikda ichki toklardan tashqari, qo’shimcha sabablar (qutblanish) vujudga 
kelib, undagi elektr energiyasi isrofi ortadi.
60
Elektr maydonida joylashgan dielektrikda sarflanadigan quvvat miqdorini 
aniqlash uchun dielektrikdagi isrof burchagi 

, yoki shu burchak tangensi tgδ dan 
foydalaniladi. Buni yaxshi tushunib yetish uchun o’zgaruvchan tok to’g’risida 
umumiy tushunchaga ega bo’lish kerak. Elektr texnikada sinusoidal tokli elektr 
zanjiri eng ko’p tarqalgan (2.23-rasm). 
a) b) 
2.23-rasm. Dielektriklarda energiya isrofining chastota va haroratga 
bog’liqligi 
60
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 102-bet. 

---

75 
Sinusoidal tok kuchlanishi o’z shaklini saqlagani holda, o’zgarishi 
mumkinligi bilan o’zgarmas tokdan farq qiladi. O’zgaruvchan tok turli usullarda 
hosil qilinadi. Bunday usullardan eng oddiysi generator yordamida tok hosil 
qilishdir.
61
Elektromagnit qonuniga asosan, o’zgarmas magnitmaydonida joylashtirilgan 
va o’zgarmas burchak tezlik (

) bilan to’g’ri burchakli ramka aylantirilganda 
o’tkazgichda elektr yurituvchi kuch hosil bo’ladi: 
).
sin(
)
sin(
C
m
C
t
E
t
Bl
e









(2.42) 
bunda: B - magnit induksiyasi; l - o’tkazgichning uzunligi; 

- o’tkazgichning 
chiziqli tezligi; 

C
– ramka va tekislik oralig’idagi burchak; E
m
– elektr yurituvchi 
kuch amplitudasi (2.24-rasm). 
a) b) c) 
2.24-rasm. Dielektriklarda releksasion isroflarning o’ziga xos xususiyati 
Zanjirda sinusoidal tok va kuchlanish vaqt birligiga nisbatan sinusoidal funksiyaga 
ega: 
)
sin(
M
m
t
U
u




;
)
sin(
i
m
t
I
i




(2.43) 
bunda: u-kuchlanish va i-tokning oniy qiymati; 

t+

sinusoidal funksiyaning 
fazoviy burchagi. 
61
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 104-bet. 

---

76 
Bir davr ichida R-qarshilikdan sinusoidal tok o’tganda ajraladigan issiqlikka 
teng quvvat ajratuvchi o’zgarmas qiymatli tok I
E
sinusoidal tokning effektiv 
qiymati deb qabul qilinadi: 
RT
i
RT
I
T
E


0
2
2
(2.44) 
chunki









T
T
T
t
d
t
dt
dt
t
tdt
0
0
0
2
1
0
2
.
0
2
4
2
cos
2
1
2
cos
1
sin





Sinusoidal kuchlanishning effektiv qiymati: 
2
m
E
U
U

. 
Sinusoidal tok kuchlanishining o’rtacha qiymati yarim davr ichidagi qiymatlarga 
asosan topilgan o’rtacha arifmetik qiymatdan iboratdir: 
.
637
,
0
2
sin
2
2
0
/
'
t
t
t
t
o
I
I
tdt
I
T







(2.45) 
Bir xil chastotali sinusoidal kattaliklarning soat mili yo’nalishiga teskari 
vektorlar orqali ifodasi sinusoidal tokning vektor diagrammasi deyiladi. Sinusoidal 
kattaliklarning boshlang’ich fazasi

= 0 bo’lsa, ularning yuqori va effektiv 
qiymatini ifodalaydigan vektor abssissa o’qi bo’ylab yo’naladi. Vektor diagramma 
sinusoidal kattaliklarni qo’shish yoki ayirish amallarini ancha soddalashtiradi. 
O’zgarmas tok zanjiri elementlaridagi tok, kuchlanish va quvvat qiymatlari 
o’zgarmas bo’lsa, o’zgaruvchan tok zanjiridagi bu parametrlar vaqt davomida 
o’zgarib turadi. Aktiv qarshilik R
a
, induktivlik (L) va sig’im (C) lar sinusoidal tok 
zanjirini ifodalaydigan fizik parametrlardir.
62
62
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 59-bet 
,
707
,
0
2
1
2




m
E
I
dt
i
T
I

---

77 
Elektr energiyasini boshqa turdagi energiya (issiqlik, yorug’lik, mexanik)ga 
aylantiruvchi zanjir elementi aktiv qarshilik deyiladi. Agar zanjirdagi qarshilikdan 
o’zgaruvchan tok o’tsa, undagi elektr quvvati Joul-Lens qonuniga binoan qarshilik 
(R
a
) ning qizishiga sarflanadi va qizishga sariflangan quvvat (P) ning o’rtacha 
qiymati aktiv quvvat deyiladi. Sig’imi C bo’lgan kondensator zanjiriga sinusoidal 
kuchlanish u = U
t
sin 

t berilsa, qoplamalar goh musbat, goh manfiy zaryadlanib 
turadi va undan i = I
t
sin(

t =90)=

CU
t
cos

t o’zgaruvchan tok o’tadi. Ifodaga 
asosan, sig’imli zanjirdagi tok fazasi kuchlanish fazasidan 90
0
ilgarilab ketadi. 
Sig’im yoki reaktiv qarshilik 







C
I
x
c

tok chastotasi va zanjir sig’imiga teskari 
proporsional bo’ladi. 
Kondensator zaryadlanib, qoplamalardagi kuchlanish ortganida elektr 
maydonning quvvati 
2
2
СU
ga teng bo’ladi va zaryadsizlanish davrida tok manba 
tomon yo’naladi. Natijada elektr zanjiridagi quvvat foydali ishga sarflanmay, tok 
manbai bilan tebranib turadi. Mazkur tebranishga sarflangan quvvat reaktiv quvvat 
deyiladi. Sig’im qarshilikli zanjirdan o’tadigan tok sig’imiy yoki reaktiv tok 
deyiladi.