Элементар зарралар


Лептонлар 6


Download 1.05 Mb.
bet2/2
Sana05.05.2023
Hajmi1.05 Mb.
#1428119
1   2
Bog'liq
ЭЛЕМЕНТАР ЗАРРАЛАР

Лептонлар








  • 6 та лептонлар 3 та оилани ҳосил қилади.

  • 1 оила 2 оила 3 оила



  • Мезонлар бу кучли ўзаро таъсир қилувчи ностабил (нотурғун) зарралар бўлиб, барион заряди нолга тенг. Булар қаторига мезонлар ёки пионлар (π+ , π- , π0


), K-мезонлар ёки каонлар (Κ+, Κ-, Κ0, Κ˜) ва эта-мезон ( η) киради.


  • Мезонларнинг лептонлардан фарқи, кучли ва электромагнит (агар зарядланган бўлса) ўзаро таъсирда ҳам қатнашадилар.
  • Барионлар синфи ўзига нуклонлар (p,n) ва массаси нуклонлар массасидан катта бўлган ностабил зарралар – гиперонлар ( Λ, Σ+ , Σ0, Σ- , Ξ0, Ξ-, Ω- ) ни бирлаштиради.



  • Ҳамма барионлар кучли ўзаро таъсирга эгадир. Ҳамма барионлар спини 1/2 га тенг бўлиб, улар фермион ҳисобланади..


    • Протондан ташқари ҳамма барионлар ностабил зарралар ҳисобланади. Барион парчаланганда бошқа зарралар қатори албатта барион ҳосил бўлади, яъни барион заряд сақланиш қонуни бажарилади.

    • Юқорида санаб ўтилган зарралардан ташқари, кўп сонли кучли ўзаро таъсир қилувчи қисқа яшовчи зарралар топилган бўлиб, уларни резонанслар дейилади.




    • Резонанслар икки ѐки ундан ортиқ элементар зарралардан ҳосил бўлган резонанс ҳолатлардир. Резонанслар яшаш вақти тахминан 10-23 – 10-22 секундга тенг.


    • Мезон ва барионлар кучли ўзаро таъсирда қатнашучи зарралар бўлгани учун уларни битта синфга бирлаштириб, адронлар деб ҳам номланади. Адрон сўзи юнонча

―адрос‖ , яъни йирик, катта деган маънони англатади.
Элементарные частицы

Лептоны
Адроны
Фотон

Мезоны Барионы


Нуклоны



Гипероны

Зарралар ва антизарралар


Зарра

Антизарра

электрон e
электрон нейтриносиνe мюон нейтриноси νm мюон ѐки мю-мезон μ-
пион ѐки пи-мезон π+ протон ва нейтрон p, n

позитрон e+
электрон антинейтриноси ν˜e мюон антинейтриноси ν˜m мюон ѐки мю-мезон μ+
пион ѐки пи-мезон π
Антипротон ва антинейтрон p˜
, n˜

Электрон – позитрон жуфти


Электрон-позитрон жуфти γ-квантнинг модда билан ўзаро таъсирлашганида ҳосил бўлади.
γ→ е- + е+




    • 1965 йилда АҚШ да биринчи антиядро – антидейтрон қайд қилинди:







Z = -1 ,

B = -2 ,

M(12H˜) = M(12He)






1970

йилда

Россияда

илк бор антиядро

- 23He˜

(антигелий – 3) аниқланди. Бу антиядро 2 та антипротон ва битта антинейтрондан ташкил топган:
Z = -2 , B = -3 , M( 23He˜) = M( 23He)

    • 1973 йилда Россияда яна бир антиядро – антитретий кашф этилди:

Z = -1 , B = -3 , M(13H˜) = M(13H)

    • Якунида шуни ҳам таъкидлаш керакки, ҳозирги кунда Ерда (планетамизда) битта ҳам антиатом аниқланмаган. Буни ташкил қилган зарралар кашф этилишига қарамасдан ( p ˜ , n ˜ ва e+ ).

Антизарралар






Элементар зарралар ва сақланиш
қонунлари

    • Элементар зарралар ўзаро таъсирлашганда, бир-бирига айланиши, туғилиши, ютилиши ва парчаланиши мумкин. Аммо бу жараёнлар фақат маълум шароитда, қатий сақланиш қонунларига мос ҳолда амалга ошади.


  • Электр заряди сақланиш қонуни.

  • Барион заряднинг сақланиш қонуни.

  • Лептон зарядининг сақланиш қонуни.

  • Ғалатилик сақланиш қонуни

Ғалатилик. Ғалатилик сақланиш қонуни



    • K-мезонлар ва гиперонларнинг хусусиятларида ғалатилик кузатилган. Шунинг учун ҳам мазкур зарраларни “ғалати зарралар” деб ном берилган. Буларнинг бошқа зарралардан фарқи , ғалатилиги нимада?

1947 йил. Ғалати зарралар







    • Ғалати зарралар энергетик қўлай бўлган ҳолда ҳам биттадан туғилмайди (пайдо бўлмайди). Масалан, гиперонлар фақат к- мезонлар билан жуфтликда туғиладилар (пайдо бўладилар), к-мезонлар эса бир- бири билан жуфтликда ёки гиперонлар билан жуфтликда пайдо бўладилар.

  • Қуйидаги

бериш

реакциялар
имкониятига

энергетик юз
эга, лекин

ҳақиқатда булар кузатилмайди:

  • n + n →

λo + n

0 + 0 ≠ -1 + 0

  • n + n →

λo + n

0 + 0 ≠ -1 + (-1)



p + p → n + p + k+

0 + 0 ≠ 0 + 0 + 1 ва




ҳ.к.







  • Қуйидаги реакциялар имкониятга эга ва кузатилади.

  • p + p → n + k+ + ε+ 0 + 0 = 0 + 1 + (-1)

  • π - + p → λ0 + k+ 0 + 0 = -1 + 1

  • π - + p → ε0 + k0 0 + 0 = -1 + 1

  • π - + p → ∑ - + k+ + k+ 0 + 0 = -2 + 1 + 1


    • Ғалати зарраларнинг бу фарқ қилувчи фазилатларини миқдор жиҳатдан ифодалаш учун ғалатилик S деган квант сон киритилган.

Ҳар турдаги элементар заррага аниқ бир ғалатилик сони мос келади:


S=-3

S=-2

S=-1

S=0

S=+
1

S=+
2

S=+
3

-

- ,
0

λ0 , ε+ ε0 ,
ε-
k- , k˜0

p , n
π+ ,
π0 ,
π- η

λ˜0 , ε˜+ ε˜0 , ε˜-
k+ ,
k0

∑˜- ,


∑˜0

Ω˜-






  • Кучли ўзаро таъсирда қатнашмайдиган зарралар учун S=0 га тенг. ―ғалати‖ квант сони S, барион заряд B ва Q/e = Z орасида қуйидаги содда боғланиш мавжуд:

  • S = 2 ( Q / e — Ts ) — B

бу ерда Ts — изотопик спин проекцияси Ғалатилик кучли ўзар таъсирда сақланади. Кучсиз ўзаро таъсирда эса сақланмайди.

    • Ғалатиликнинг сақланиш қонунига мисоллар:

π- + p → λ0 + k0
π- + p → ∑- + k-
p + p → λ0 + k+ + p π+ + n → ∑- + k+ + k+ π- + p → k+ + k- + n k- + p → Ω- + k+ + k0



    • Ғалати зарралрнинг яна бир фазилати бу уларнинг узоқ яшаш вақти ҳисобланади. Парчаланиш натижасида кучли ўзаро таъсир қилувчи нуклонлар ва пионлар ҳосил бўлади. Шу сабабли ғалати зарралар яшаш вақти 10-22 - 10-23 с. Амалда эса ~10-10 с га тенг, яъни кучсиз ўзаро таъсирга хос бўлган вақт.

1963 Кварклар




Микрозарралар тузилиши






    • М. Гелл-Манн ва Г. Цвейглар адронларнинг кварк моделини таклиф этдилар. Барионлар учта кваркдан мезонлар эса иккита кваркдан ташкил топган.



протон ва нейтроннинг таркиби





Название



Заряд



Масса




рус.

англ.




Первое поколение

d

нижний

down

1/3

4,8 ± 0,5 ± 0.3
МэВ/c²

u

верхний

up

+2/3

2,3 ± 0,7 ± 0.5
МэВ/c²

Второе поколение

s

странный

strange

1/3

95±5 МэВ/c²

c

очарованный

charm (charme
d)

+2/3

1275 ± 25 МэВ
/c²

Третье поколение

b

прелестный

beauty (botto m)

1/3

4180 ± 30 МэВ
/c²

t

истинный

truth (top)

+2/3

174 340 ± 650
МэВ/c²[5]



Кварклар

Кварклар тури (аромат)

Электр заряди, q

Барион заряди, B

Спин и

Жозибас и,
G

Ранги

u d s c b t

+2/3
-1/3
-1/3
+2/3
-1/3
+2/3

+1/3
+1/3
+1/3
+1/3
+1/3
+1/3

1/2
1/2
1/2
1/2
1/2
1/2

0
0
0
+1
0
0

сариқ, кўк, қизил
»
»
»
»
»

Антикварклар



Кварклар тури (аромат)

Электр заряди, q

Барион заряди, B

Спини

Жозибас и,
G

ранг

u˜ d˜ s˜ c˜ b˜ t˜

-2/3
+1/3
+1/3
-2/3
+1/3
-2/3

-1/3
-1/3
-1/3
-1/3
-1/3
-1/3

1/2
1/2
1/2
1/2
1/2
1/2

0
0
0
-1
0
0

бинафша
, тўқ сариқ (апельси н ранги), яшил (кўк)




    • Мезонлар кварк-антикварк жуфтлигидан, барионлар эса 3 та кварклардан ҳосил былади. Қуйидаги жадвалда ушбу тузулмалардан баъзи бирлари келтирилган:


Зар ра

Тарк иби

Электр заряди, q

Барион заряди, B

Кварк спинларин инг ўзаро оринтацияс и

Заррала р спини

π+ π-

ud˜ u˜d

+1
-1

0
0

↑ ↓
↑ ↓

0
0

p n

uud udd

+1
0

+1
+1

↑ ↓ ↑
↑ ↓ ↑

1/2
1/2


    • Сариқ ранг учун антиранг бўлиб бинафша ранг, кўк ранг учун тўқ сариқ (апельсин), қизил ранг учун эса яшил ранг ҳисобланади.




Ранг

Атиранг

сариқ кўк қизил

бинафша Тўқ сариқ яшил

Download 1.05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling