Elementlarning davriy va davriy bo’lmagan xossalari. Reja: Kirish. Asosiy qism

Davriy qonun va davriy sistemaning taraqqiyoti
Davriy qonun va davriy sistema kimyo fanining taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. U yangi ilmiy kashfiyotlar qilishda muhim o‘rin tutdi. Atom tuzilishi nazariyasi kashf qilingandan keyin quyidagi muhim masalalar hal qilindi:
1) kimyoviy xossalarning davriy o‘zgarishi;
2) davriy sistemaning guruhlarga, asosiy va yonaki guruhchalarga bo‘linishi;
3) Er po‘stlog‘ida kam uchraydigan lantanoidlarning mavjudligi;
4) kimyoviy xossalarning ma’lum qonuniyat bilan o‘zgarishi;
5) argon va kaliy; kobalt va nikel; tellur va yod; toriy va protaktiniyning atom massalarining qiymatlariga e’tibor bermay sistemaga joylashtirishda qonundan oz bo‘lsada chetlanishlik sabablari aniqlash.
D. I. Mendeleyevning davriy qonuni va davriy sistemasi haqidagi g‘oyalari ikki yo‘nalishda rivojlandi;
bo‘lardan biri — elementlarning davriy xossalarini izlash;
ikkinchisi — davriy sistemani yangi variantlarini yaratish.
Elementlarning yangi o‘rganilgan davriy xossalari qatoriga — ularning atom radiuslari, ionlanish potenciallari, elektromanfiylik kabi xossalari qo‘shildi. Undan tashqari, rus olimi E. B. Biron D. I. Mendeleyevning har qaysi guruhchasida asosiy davriylikdan tashqari, yana ikkilamchi (duvarak) davriylik mavjudligini oniqladi. Elementlarning hossalari har qaysi guruhchada bir tekisda o‘zgarmasdan, balki guruhchada ham o‘ziga xos davriylik bordir; masalan, galogenlarning kislorodli birikmalarining barqarorligi ftordan xlorga o‘ggan sari kuchayadi, lekin xlordan bromga o‘ttanda susayadi; bromdan yodga o‘tishi bilan yana kuchayadi. D. I. Mendeleyevning davriy sistemasi uchun taklif etilgan variantlar soni qariyb 200 dan ortib ketdi. Lekin bo‘lardan eng muhimlari S. A. Shchukaryov, A. Verner, Bor - Tomsen. B. V. Nekrasovlar taklif etgai variantlari hisoblanadi. Hozirda qo‘llanilayotgan davriy sistema eski variantlaridan keskin farq qiladi. Bu sistemada 8 ta guruh bo‘lib, nodir gazlar VIII guruhning asosiy guruhchasiga kiritilgan. Atom massalar uglerod birligida ko‘rsatilgan; vodorod faqat VII guruhga joylashtirilgan. Davriy sistemaning bu varianti atom tuzilishi haqidaga barcha ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
Muntazam jadvaldagi tendentsiyalar
Periodik jadval elementlarni jismoniy va kimyoviy xususiyatlardagi takrorlanadigan tendentsiyalarga ega bo'lgan davriy xususiyatlar bilan tartibga soladi. Bu tendentsiyalar oddiy davriy jadvalni o'rganib, oldindan taxmin etilishi mumkin va elementlarning elektron konstruktsiyalarini tahlil qilish yo'li bilan tushuntirilishi va tushunilishi mumkin. Elementlar barqaror oktet hosil bo'lishiga erishish uchun valentlik elektronlarini yo'qotish yoki yo'qotishga moyildirlar. Doimiy sektsiyalar davriy jadval VIII guruhining inert gazlari yoki nobel gazlarida kuzatiladi.
Ushbu faoliyatdan tashqari, ikkita muhim yo'nalish mavjud. Birinchidan, elektronlar bir vaqtning o'zida chapdan o'ngga, bir vaqtning o'zida bir-biriga qo'shiladi. Bu sodir bo'lganda, tashqi yadrolarning elektronlari borgan sari kuchli yadroviy tortishuvni boshdan kechiradi, shuning uchun elektronlar yadroga yaqinlashadi va unga qattiqroq bog'liqdir. Ikkinchidan, davriy jadvalda ustunni pastga siljitish, tashqi elektronlar yadroga nisbatan kamroq bog'langan bo'ladi. Buning sababi shundaki, asosiy energiya miqdori (eng katta elektronlarni yadroga tortishdan saqlaydigan) har bir guruh ichida pastga tushadi. Bu tendentsiyalar atom radiusining elementik xususiyatlarida kuzatilgan davriylikni, ionlashtiruvchi energiyani, elektronga yaqinligini va elektronga bog'liqlikni bildiradi .

Atom radiusi

Elementning atom radiusi bu elementning ikki atomining markazlari orasidagi masofaning yarmi bo'lib, u faqat bir-biriga tegishlidir.
Odatda atom radiusi chapdan o'ngga bir vaqt oralig'ida pasayadi va ma'lum bir guruhni kamaytiradi. Eng yirik atom radiusi bo'lgan atomlar I guruhda va guruhlar tagida joylashgan.
Bir vaqtning o'zida chapdan o'ngga harakatlanadigan elektronlar bir vaqtning o'zida tashqi energiya qobig'iga qo'shiladi.
Qobiq ichidagi elektronlar bir-birlarini protonlardan tortib ololmaydi. Protonlar soni ortib borayotganligi sababli, samarali yadroviy zaryad bir muddat davomida oshib boradi. Bu atom radiusining pasayishiga olib keladi.
Bir guruhni davriy jadvalga ko'chirish natijasida elektronlar va to'ldirilgan elektronlar soni ortadi, ammo valentlar soni bir xil bo'lib qolaveradi. Guruhdagi eng katta elektronlar bir xil samarali yadroviy zaryadga duchor bo'ladilar, ammo to'ldirilgan energetik qobiqlarning miqdori oshgani sayin, elektronlar yadrodan ancha uzoqqa boradi. Shuning uchun atom radiusi ko'payadi.

Ionlashtiruvchi energiya

Ionlashtiruvchi energiya yoki ionlash potensiali elektronni atomdan yoki atomdan to'liq o'chirish uchun zarur bo'lgan energiya. Elektron yaqinroq va mahkamroq bog'langan yadro uchun bo'lsa, uni olib tashlash qanchalik qiyin bo'ladi va uning ionlashtiruvchi energiyasi qanchalik yuqori bo'ladi. Birinchi ionlashtiruvchi energiya - bu ota-atadan bir elektronni olib tashlash uchun zarur bo'lgan energiya. Ikkinchi ionlashtiruvchi energiya ikkilamchi iondan ikkinchi valentlik elektronni divalent ionni hosil qilish uchun va hokazolarni yo'qotish uchun zarur energiya hisoblanadi. Muvaffaqiyatli ionlashtiruvchi energiya kuchayadi. Ikkinchi ionlashtiruvchi energiya har doim birinchi ionlashtiruvchi quvvatdan yuqori.
Ionlashuv energiyasi bir vaqtning o'zida chapdan o'ngga harakat qiladi (atom radiusini kamaytirish). Ionlashtiruvchi energiya bir guruhning harakatlanishini kamaytiradi (atomik radius ortib boradi). I guruh elementlari past darajada ionlashtiruvchi energiyaga ega, chunki elektronning yo'qolishi barqaror oktetni hosil qiladi.

Elektron yaqinlik

Elektron yaqinligi atomning elektronni qabul qilish qobiliyatini aks ettiradi. Agar elektron elektron gazga qo'shilsa, bu energiya o'zgarishi. Kuchli samarali yadroviy zaryadga ega bo'lgan atomlar ko'proq elektronga yaqin. Muntazam jadvalda muayyan guruhlarning elektron bog'liqliklari haqida ba'zi umumlashtirilishi mumkin. Guruh IIA elementlari, gidroksidi erlar , past elektronga o'xshashlik qiymatlariga ega. Ushbu elementlar nisbatan barqarordir, chunki ular quyi qismlarni to'ldirishgan. VIIA elementlari, halogenlar, yuqori elektronli xossalariga ega, chunki atomga elektron qo'shilishi butunlay to'ldirilgan qobiqga olib keladi.
VIII guruhdagi elementlar, nobel gazlar, har bir atomning barqaror sektsiyaga ega ekanligi va elektronni osonlik bilan qabul qilmagani uchun elektronlar yaqinligini nolga yaqinlashtiradi. Boshqa guruhlarning elementlari past elektronlar bilan bog'liq.
Bir vaqtning o'zida halojen eng yuqori elektron yaqinligiga ega bo'lganda, nobel gaz eng past elektronga yaqin bo'ladi. Elektron yaqinligi guruhning harakatini kamaytiradi, chunki yangi elektron katta atomning yadrosidan ham ko'proq bo'ladi.

Elektronegativlik

Elektronegativlik - elektronlar uchun kimyoviy aloqada atomlarni jalb qilishning o'lchovidir. Atomning elektrodgativligi qanchalik yuqori bo'lsa, elektronlarni biriktirish uchun uning tortishish darajasi ham kattaroq. Elektronegativlik ionlashtiruvchi energiyaga bog'liq. Kam ionlashuv energiyasi bo'lgan elektronlar past elektrenergiyadir, chunki ularning yadrolari elektronlarga kuchli ta'sirchan kuch bermaydilar. Yuqori darajada ionlashtiruvchi energiya elementlari yuqori elektronga ega bo'lib, yadro tomonidan elektronlarga kuchli tortilishlar sabab bo'ladi. Bir guruhda elektronning elektronligi va yadro ( kattaroq atom radiusi ) orasidagi masofa oshib borishi natijasida atomik raqam ortadi . Elektropozitga (masalan, elektrodgativlikning past elementiga) misol sezyum; yuqori elektrolitiv elementning misoli ftordir.
Atom qobiqchalarining elekronlar biln bo’lib borishidagi o’ziga xoslik va davrlarning shakllanishi s, p-, d-, f- elementlar va ularning davriy sistemadagi o’rni. Guruhlar, Davrlar, Asosiy va yonaki guruhchalar. Davriy sistemaning chegaralari.
Atom xossalarining davriyligi. Orbital va effektiv radiuslar. Van-der-vals, metallik va ion radiuslar. Atom va ion radiuslarning davr va guruhlar boyicha o’zgarishi s- va p- siqilishning effektlari. Kaynosimmetrik elementlar.
Kimyoviy elementlarni sistemalashtirish uchun kadidan turli xil izlanishlar olib borilgan. (I.Debereyner, A.Shankurtua, Ch.Odling, Dj.Nyulendes va boshqa izlanishlarni misol keltirish mumkin). 1829 yilda I.Debereyner birinchi bo’lib, kimyoviy elementlarning xossalari bilan elementlarning atom og’irliklari orasidagi bog’liqlikni o’rganib o’xshash bo’lgan ko’pgina elementlarni uchtadan gruppalarga joylshtirib turadilar qonunini yaratdi bu 21 ta elementdan iborat edi:

1. 
   cI, Br, I;
   
2. 
   S, Se, Te;
   
3. 
   Li, Na, K;
   
4. 
   Ca, Si, Ba;
   
5. 
   Fe, Co, Ni;
   
6. 
   Os, Ir, Pt;
   
7. 
   

1862 yilda esa frantsuz kimyogari A.Shankurtua kimyoviy elementlarning atom massalarining spiralsimon tartibda ortib borishiga ko’ra joylashtirdi. Bu yerda xossalari bir-biriga o’xshash bo’lgan elementlar gruppalari hosil bo’lishi kuzatildi. 1857 yilda Ch.Odling atom massalarining ortib borish tartibida 57 ta elementdan iborat bo’lgan sistemani yaratdi. 1866 yilda Dj.Nyulendes tomonidan oktava qonuni yaratildi. U kimyoviy elementlarning xossalari bilan atom og’irliklari orasidagi bog’lanishlarga o’rindi va har 8 ta element orasida o’xshashlik borligini aniqladi va quyidagi jadvalni yaratdi:
H – 1 F - 8 cI – 15
Li – 2 Na – 9 K – 16
Be – 3 Mg – 10 Ca – 17
B – 4 Al – 11 Ti – 18
C – 7 Si – 12 Cr – 19
N – 6 P – 13 Mn – 20
O – 7 S – 14 Te – 21
Shunday keyin 1864 yilda nemis olimlaridan Odling va Lotar – Meyerlar ham davriy sistema tuzishga harakat qildilar, ammo ular ham o’z izlanishlaridan aniq bir ilmiy xulosaga kela olmadilar.
1869 yilda D.I.Mendeleev tomonidan davriy qonun asosida yaratilgan elementlar dvriy sistemasi olamshumul ahamiyatga ega bo’ldi. D.I.Mendeleev elementlar davriy sistemasini yaratgan paytda dastlab 63 ta element ma‘lum edi. u elementlarning yuqori oksidlanish darajalariga qarab so’zi tuzgan sistemaga joylashtirdi noma‘lum bo’lgan elementlarni xossalarini oldindan aytib ularga hayot davrida topildi. Bu elementlar 10 yil ichida D.I.Mendeleev hayot davrida topildi, ya‘ni 1875 yilda Lokok de-Buabodran tomonidan eka alyuminiy (galliy), 1879 yilda Shvetsariyalik olim Nilson Kleve tomonidan ekabor (skandiy), 1885 yilda esa Vinkler tomonidan ekasilitsiy (Germaniy) elementlarining ochilishi va ularning xossalari D.I.Mendeleev bashorat qilgan xossalarga juda yaqinligi D.I.Mendeleevning yanada sistemani to’g’ri tuzganligini ko’rsatdi.
1869 yil D.I.Mendeleev tomonidan ochilgan davriy qonun horzirgi zamon tabiatshunosligida eng asosiy qonunlardan biri hisoblanadi. U dunyoning materil birligini bildirgani uchun nafaqat kimyoda balki butun tabiatshunoslikda juda katta ahamiyatga ega. und kimyoning fan sifatidagi mohiyati, ya‘ni tarkibning miqdor o’zgarishlari ta‘sirida, sifat o’zgarishlari ekanligi mujassamlashgan. Boshqa tabiiy fanlar fizika, geoximiya, kosmoximiyalarning rivojlanishida ham davriy qonunning roli katta. Uning ahamiyati elementlarni faqatgina bir atom og’irlik bilan klassifikatsiyalanmaydi. U har bir element xossasini sistemada joylashgan o’rniga qarab bashorat qiladi. Bu faqat oddiy moddalarning fizik xossalariga emas, balki butun kimyoviy xossalariga ham taaluqlidir. Boshqa elementlar bilan o’zaro ta‘sirini, tuzilishini, binar va ancha murakkab moddalarning hosil bo’lishini, tarkibi va xossalarini, elementlarning kislota-asos, oksidlanish-qaytarilish va boshqa xossalarini bilish imkonini beradi. Davriy qonundan foydalanib Mendeleev hali noma‘lum bo’lgan elementlarni xossalarini bashorat qildi. Ma‘lumki haqiqiy ilmiy nazariyaning kuchi u sosda olingan faktlarni tushintirishgina emas, balki yangi faktlarni ko’ra bilishdadir. Elementlarning xossalarini bir xil tartibda tavsiflash, davriy sistemada har bir elementni aniq, qat‘iyan, doimiy ravishda turishini nazarda tutadi. Bu o’rinlarning (holat) intervalligi (o’zgarmaslik) deyiladi. Ma‘lumki D.I.Mendeleev sistemasida elementlarning holati faqatgina uning tartib nomeri bilan emas, balki u turgan davr nomeri (qator) va gruppasi bilan ham aniqlanadi.
Doimo eng ko’p tarqalgan zamonaviy davriy sistema formasida ham elementning variantlik holati tartibi hamma vaqt ham saqlanmaydi. Shu sababli elementning o’rnini (holatini) bir xilda belgilaydigan umumiy kriteriya zarurdir. Mendeleevning o’zi shunday kriteriya sifatida elementlarning kimyoviy xossasini tanladi. U atom massalari qiymatiga nisbatan, kimyoviy xossalarini asosiy xarakteriyatika deb hisobladi. Shuning uchun u elementlarning joylarini almashtirdi (18Ar – 19K, 27Co – 28Ni, 52Te – 53I) ya‘ni gruppalardagi o’xshashlik kimyoviy xossalarini namoyon qilishini ko’rsatdi. Keyinchalik har xil olimlar sistemaning har xil variantlarini taklif qildilar, bularga har xil, ayrim hollarda xususiy kriteriyalar asos qilib olindiyu hozirgi paytda 400 dan ortiq sistema varianti mavjuddir. Atom tuzilishining elekton nazariyasi rivojlanishi asosida, elementlarning kimyoviy xossalari ularning atom elektron strukturalarning funktsiyalari ekanligi aniqlandi. Shu asosda elementning davriy sistemadagi holatini aniqlashning ob‘ektiv kriteriysi qilib atomning elektron tuzilishini tanlash maqsadga muvofiq ekanligi isbotlandi.

Davriy qonun rivodlanishini 3 etapga bo’lish mumkin.

Birinchi etapda Elementlarning xossalarini aniqlovchi asosiy argument sifatida atom massasi tanlangan bo’lib, Mendelev davriy qonuni shu asosda quyidagicha ta‘riflanadi:
«Oddiy moddalarning xossalari, shuningdek, elementlar birikmalarining shakl va xossalari, elementlar atom og’irliklarining ortib borishiga davriy muratda bog’liqdir».
Ikkinchi etap atom nomeri – atom yadro zaryadini aniqlashi isbotlandi. Izotop va izobarlarning ochilishi element tabiatini aniqlovchihaqiqiy argement uning atom massasi emas, balki yadro zaryadi ekanligi ko’rsatildi.
Haqiqatdan ham bir atom massasi izobarlar (40Ar, 40K, 40Ca) – har xil element atomlariga talluqli ekanligi va shu bilan birga yadro zaryadlari bir xil atomlar – izotoplar (160, 170, 180) atom massalari har xil bo’lishiga qaramay birgina elementga mansub ekanligi isbotlandi. Shu sababli davriy qonun yangicha ta‘riflandi:
«Oddiy moddalarning, shuningdek, elementlarning shakl va xossalari ular atomlari yadrolarining zaryadiga davriy ravishda bog’liqdir».
Bu o’zgarish printsipial harakterga ega bo’lib, element tabiatini tushunishda yangi sifatiy darajasidan dalolat beradi, shunga qaramasdan davriylikning fizikaviy ma‘nosi ya‘ni nima uchun atom nomerining monoton ortib borishi bilan, elementning xossalari monoton (bir tekisda) o’zgarmasdan davriy o’zgarishining sababi noaniq edi.
Faqat uchinchi etapda elektron tuzilishining kvantomexanik nazariyasining rivojlanishi asosida davriy qonunning fizik ma‘nosi ochildi.
Davriylikning mohiyati yuqori energetik darajada o’xshash valent elektronlar konfiguratsiyalarining davriy takrorlanishi va elektron qavatlarning nisbiy sig’imi mavjudligiga asoslangan.
Davriy sistemaning strukturasi va rivojlanishi quyidagi tartibda amalga oshirildi.
Elementlar davriy sistemasi 7 ta davr, 8 ta ruppa va 10 qatorni o’z ichiga oladi.
Ishqoriy metallar bilan boshlanib inert gazlar bilan tugallangan elementlarnin gorizontal qatoriga davr deyiladi. Davrlar elementlarning elektron qavatlari sonini bildiradi.
I, II, III –chi davrlar bitta qatordan iborat bo’lib, kichik davrlar deyiladi. IV, V va VI davrlar ikkita qatorni o’z ichiga olgan bo’lib, katta davrlar deyiladi. VII – chi davr ishqoriy metallar bilan boshlanib, inert gazlargacha yetib kelmaganligi uchun tugallanmagan davr deyiladi.
Kimyoviy xossalari bir-biriga o’xshash, tashqi elektron qavatidagi elektronlar soni bir xil bo’lgan elementlarning vertikal qatoriga gruppa deyiladi. Element qaysi gruppada joylashgan bo’lsa uning eng yuqoi oksidlanish darajasi gruppa nomeriga teng bo’ladi, ya‘ni tashqi elektron qavatidagi elektronlari soni shu guru nomeriga teng bo’ladi. Gruppalar bosh gruppa (asosiy) va qo’shimcha (yonaki) gruppachaga bo’linadi. Bosh gruppa elementlari faqat s va p elementlardir, qo’shimcha gruppa elementlarini esa d va f – elementlar tashkil qiladi. Qo’shimcha gruppa elementlarida faqat tashqi elektron qavatdagi elektronlardan tashqari, tashqaridan ichki elektron qavatdagi elektronlar ham valent elektron hisoblanadi. Shuning uchun ular bir-biridan farq qiladi.
Davriy qonun tabiatning asosiy qonunlaridan biri bo’lib, elementlarning miqdor (yadro zaryadi, elektronlar soni va atom massalari) va sifat (elektronlarning taqsimlanishi, xossalar to’plami) xarakteristikalari birligini ko’rsatadi.
Atom tuzilishi hozirgi zamon tasavvurlari asosida, element aniq davrga mansubligi atomning normal, oyg’onmagan holatdagi elektron qavatlari soni bilan aniqlanadi.
Dvr nomeri, tashqi elektron qavat nomeriga teng bo’ladi, u tugallanmagan elektronlar bilan to’ladi.
Elementing u yoki bu gruppaga mansubligi tashqi va tashqaridan ichki qavatdagi umumiy valent elektronlar soni bilan aniqlanadi.
Masalan: 24Cr – [Ar] 183d 54s 1 va 16S – [Ne] 103s 23p 4.
Oltinchi gruppa elementlri bo’lib, ikkala atom 6 tadan valent elektronlarga ega. davrlar va gruppalarga bo’linish Mendeleev tomonidan kiritilgan bo’lib, elementning aniq gruppaga mansubligi uning kimyoviy xossasiga, yuqori valentli oksid va gidrooksidlarining forma va harakteriga asoslanib aniqlangan. Haqiqatdan ham bir-biriga o’xshash bo’lmagan metallik xrom va metallmas oltingugurt gruppa nomeriga to’g’ri keladigan yuqori oksidlanish darajasidagi bir xil tarkibli CrO3, SO3 oksidlarini hosil qiladi, ularning xossalari ham o’xshash (kislotali). Ularga to’g’ri keladigan gidroksidlar yorqin ifodalangan kislota xossasiga ega H2 CrO4 – xromat va H2 SO4 – sulfat kislotalaridir. Shunday qilib, davriy sistema gruppalarida tiplariga bog’liq bo’lmagan holda qavatlarida to’lishi mumkin bo’lgan bir xil sondagi elektronlari bo’lgan elementlarni birlashtiradi. Shunday qilib birlashtirish ko’pgina o’xshash (analog)turlarni ajratish imkonini beradi. Elementlarning bunday umumiy o’xshashlik turlariga gruppa analoglari (o’xshash gruppalar) deyiladi va ular gruppa nomeriga muvofiq faqat yuqori oksidlanish darajalarida namoyon bo’ladi. Shu belgisiga nisbatan bosh va yordamchi gruppachlar (A-gruppa va V-gruppa) bitta gruppaga birlashtiriladi.
III- gruppaga – B, Al, Ga, In, Tl (ns2np1) va skandiy podgruppachasi [ns2 (n-1) d1] ya‘ni bir xil valent elektronlari (3) ga ega bo’lgan elementlarni birlashtiradi. Xuddi shunday holat sistemaning boshqa guppalari uchun ham xarakterlidir.
Gruppaviy o’xshashlik – ushbu gruppaga kirgan elementlarning hamma xos xususiyatlarini bildirmaydi, chunki u ko’pincha umumiy belgi, valent elektronlar soniga asoslanib, valent orbitallar tipini hisobga olmagan holda yuzaga keladi.
Bu o’xshashlik elementlarning quyi oksidlanish darajalarida ayniqsa erkin holatda o’z kuchini yo’qotadi. Ammo har bir gruppada bir-biriga chuqur o’xshashlikni namoyon qiladigan elementlarni ajratish mumkin. Bunday o’xshashlik nafaqat yuqori oksidlanish darajalarida namoyon bo’lmasdan, hamma oraliq oksidlashish darajalarida, nafaqat bir xil valent elektronlarida, elektronlar joylashgan bir xil tipdagi orbitallarda namoyon bo’ladi. Bu belgiga asoslanib bir gruppada podgruppachalarga ajratiladi. Bir podgruppachada joylashgan elementlar xossalarida juda yaqin o’xshashlikkga ega, bular elektronlar bilan to’ladigan bir xil valent orbitallar tipiga ega bo’lishiga asoslangan. Ancha chuqur o’xshashlikka ega bo’lgan bunday analogiyaga tipaviy o’xshashlik deyiladi.
Shunday qilib, bir podgruppada – bir xil valent orbitallar tipiga ega bo’lgan bu gruppaga mnsub elementlarga o’xshash tip (analog tip) deyiladi.
Masalan: yuqorida misol qilimb olingan III – gruppaga o’xshash tip deyiladi, chunki hamma elementlar uchun bir xil valent elektron orbitallar (ns2 np1) ga ega. Skandiy podgruppasi elementlari ham qo’shimcha III B – gruppa – o’xshash tiplarni hosil qiladi, chunki bular uchun ham ns2 (n-1) d1 bir xildir.
Atom tuzilishining elektron nuqtai-nazaridan davr nomeri yorqin fizik ma‘noga egadir. U bosh kvant son qiymatiga mos keladi va to’ldiradigan yoki tugallangan s va p qavatchalar bilan xarakterlanadi.
Har bir davr valent elektron konfiguratsiyasi ns1 bilan boshlanib, ns2np6 stabil (barqaror) konfiguratsiya bilan tugallanadi.
Atomlarida faqat s va p qavatchalar bilan to’ladigan davrlarga kichik davrlar deyiladi. Bularga birichi 3 ta davr misol bo’ladi. Ularga 2, 8, 8 ta elementlar muvofiq keladi. Birinchi va ikkinchi davrdagi elementlar soni, elektro qavatlarning maksimal sig’imiga mos keladi (π=1, π=2). Uchinchi elektron qavat sig’imi, elektronlar sonidan yuqori (ortiq). Bu 3d-orbitalning mavjudligi bilan bog’liq bo’lib, u bo’sh, uni elektronlar bilan tulishi faqat to’rtinchi davrdagina energetik qlaydir. Shunday qilib, to’rtinchi davrdn boshlab elektron qavatlarning elektronlar bilan to’lish tartibi buziladi va ns, np – elementlar oralig’ida. d- elementlardekadasi paydo bo’ladi, ularda tashqaridan ichki (n-1) d qavatcha to’ladi. Shunday strukturaa to’rtinchi va beshinchi davrlar ega bo’ladi va ular 18tadan elementga ega. oltinchi va yettinchi davrlarda d-elementlar dekadasidan tashqari, (n-2)f – qavatchasi to’ladigan elementlar oilasi mavjuddir. Bu davrlar 32 ta elementdan tashkil topgan.
s va p elementlardan tashqari d - elementlar dekadasi va f – elementlar oilasidan tashkil topgan davrlarda katta davrlar deyiladi.
Katta davrlardagi atomlarda s va p tashqi qavatlardan tashqari ichki (n-1)d va (n-2)f – qavatchalar ham bo’ladi va ular ham valent elektronlar hisoblanadi.
Elementlarning kimyoviy xossasi, ma‘lumki atom orbitallarining to’lishini o’ziga xos xususiyatlari bilan aniqlanadi. Shuning uchun kichik davrlarda, qatorda hammasi bo’lib 8 ta element bor, ularning atomlarida eng tashqi qavatlari elektronlar bilan to’lib boradi va biridan ikkinchisiga o’tganda ishqoriy metalldan to inert gazgacha element xossasi keskin o’zgaradi.
Katta davrlarda s va p elementlar shu qonuniyatga boy sinadi, d-elementlarda esa tashqi qavat o’zgarishsiz (ns2) qoladi, tashqaridan ichki ikkinchi qavat elektronlar bilan to’lib borganligi sababli xossalari ancha bir tekisda (plavnoe) o’zgarishi xarakterlidir. Hamma d-elementlar metallardir. Yanada ko’proq darajada bu xususiyat f-elementlar uchun xarakterlidir, chunki ularda tashqaridan ichki uchinchi qavat to’ladi. f- elementlarning hammasini kimyoviy xossalari bir-biriga yaqin.