Emil Dyurkgeymning asarining eʼlon qilinishi sabablari Reja Kirish: Asosiy qism: Emil Dyurkgeymning sotsiologik qarashlari hamda sotsial faktlarining asosiy turlari

7.Qarang: George Ritzer. Sociological Theory. Eighth Editioa Me Graw-Hill. 2010. - P. jJJ-7* _
8. Qarang: Дюркгенм Э. О разделении общественного труда. Метод социологии. — ,
Va buning oqibati sifatida Dyurkgeym egoistik o‘z joniga qasd qilishga ta’rif beradi: “Agar individning individual , balki jamoaviy energiyaning ishtirokchisiga aylanadi va o‘zining zaif va yomon ahvolga tushgan holatlarida aynan unda madad topadi. “Men”i o‘zini ijtimoiy “Men”ga qarshi qo‘ygan holatini egoistik, deb atashga kelishsak, deb yozadi muallif, u holda biz o‘ta individuallashish natijasida yuzaga keluvchi o‘z joniga qasd qilishning shaxsiy turini egoistlarcha, deb nomlashimiz mumkin” 1. 0 ‘z fikrini davom ettirarkan, u o‘ta yuqori individualizm nafaqat o‘z joniga qasd qilishga sabab boMuvchi sabablar faoliyatiga imkon yaratadi, balki o‘zi ham shu kabi sabablardan biriga aylanishi mumkin deb ta’kidlaydi. U (individualizm) nafaqat insonlami o‘z joniga qasd qilishga intilishdan to‘xtatib turuvchi to‘siqlami yo‘q qiladi, balki uning o‘zi ushbu intilishni yuzaga keltiradi va o‘zida uning izlarini tutib turuvchi o‘z joniga qasd qilishlaming maxsus turlarini keltirib chiqaradi. Bu bilan, Dyurkgeymga ko‘ra, “biz unga bergan “egoistlarcha o‘z joniga qasd qilish” nomi oqlanadi”. Insonlar hayotini barqarorlashtirishda jamiyatning o‘mini ta’kidlab o‘tar ekan muallif to‘g‘ridan to‘g‘ri, alohida individlar butun jamiyat hayoti bilan shunchalik bog‘liqki, oxirgisi ularga yuqtirmasdan turib kasal bo‘la olmaydi, deb yozadi. Jamiyat dardlari, Dyurkgeymga ko‘ra, muqarrar ravishda uning a ’zolariga ham o‘tadi. Bundan tashqari, jamiyat u tomonidan biz o‘z hayotimizning eng qimmatli onlarini taqdim qilgan, va shu sababli undan ajralganda biz o‘z faoliyatimiz m a’nosini yo‘qotishimiz mumkin bo‘lgan maqsad demakdir, deb ta’kidlab o‘tilgan. Shunday qilib, individning barcha umidsizliklari jamiyat tushib qolgan parchalanish holatini ifodalaydi. 0 ‘z joniga qasd qilishning ushbu turi haqidagi mulohazalariga yakun yasar ekan Dyurkgeym, egoistik yordamchi omil emas, balki zamin yaratuvchi sabab demakdir, degan xulosaga keladi. Insonni hayot bilan bog‘lab turuvchi rishtalar uzilsa, bu faqatgina uning jamiyat bilan aloqalari zaiflashgani sababli yuzaga keladi. 0 ‘z joniga qasd qilishning bevosita va hal etuvchi sababi bo‘lib ko‘ringan shaxsiy hayot dalillariga kelsak, Dyurkgeymning fikriga ko‘ra ular faqatgina tasodifiy deb tan olinishi mumkin. Uning ushbu muammoga yo‘naltirilgan tafakkurining mantig‘i shundan iborat. Altruistik o‘z joniga qasd qilish Dyurkgeymda egoistikning teskari tomoni sifatida namoyon bo‘ladi. Uning ta’kidlashicha, agar o‘ta yuqori darajadagi individualizm insonning o‘z joniga qasd qilishiga olib kelsa, yetarli darajada rivojlanmagan individuallik ham aynan shu oqibatlarga olib kelishi mumkin. Yoki, boshqa so‘zlar bilan aytganda, inson jamiyatdan ajralib qolsa, unda o‘z joniga qasd qilish haqidagi fikr tez shakllanadi; jamiyat uning individualligini to‘liq ravishda yutib yuborgan holatlarda ham aynan shu hodisa yuz beradi. Dyurkgeymning izohlashicha, ushbu holatlaming barchasida inson o‘zi hoxlagani uchun o‘z jonidan kechmaydi, balki u shunga majbur bo‘lganligi sababli shu ishni amalga oshiradi. Agar inson o‘z burchini bajarishdan bosh tortsa, uni sharmandalik va ko‘pincha diniy jazo kutadi. Agar jamiyat o‘z joniga qasd qilishga majbur qila olsa, ko‘rinib turibdiki, ushbu muhitda individual shaxs juda past baholanadi. Boshqa bir jihat ham ma’lumki, individ jamoaviy hayotda bu kabi ahamiyatsiz o‘ringa ega boMishi uchun uning shaxsi o‘zi mansub bo‘lgan guruh tomonidan to‘liq yutib yuborilishi zarur. Vaholanki Dyurkgeym fikriga ko‘ra guruh juda jipslashgan bo‘lishi lozim, y a’ni bunda o‘z joniga qasd qilishga sabab individualizmning yetarli darajada rivojlanmaganligidir. Dyurkgeymning yozishicha: “Agar biz insonning “Men”i faqatgina o‘z shaxsiy hayoti bilan yashasa va faqatgina o‘z irodasiga bo‘ysunsa, “altruizm” so‘zi esa teskari holatni aniq ifodalaydi, ya’ni “Men” insonning o‘ziga tegishli bo‘lmaydi... va uning faoliyati markazi uning tub mohiyatidan tashqarida, individ mansub bo‘lgan guruh ichida mavjud bo‘ladi. shu sababli o‘ta yuqori darajadagi altruizm natijasida yuzaga keladigan o‘z joniga qasd qilishni biz altruistik deb ataymiz”1. Xususan, Dyurkgeym izoh keltiradi: 0 ‘z joniga qasd qilishning ushbu turi uchun bu harakat burch yuzasidan amalga oshirilishi xos ekan, biz buni atamashunoslik jihatidan aks ettirishimiz lozim va biz uni o‘z joniga qasd qilishning altuistik turi, deb ataymiz. Umuman olganda, Dyurkgeym ta’kidlashicha, altuistik o ‘z joniga qasd qilish hukmronlik qilgan yerda inson doimo o ‘z hayotini qurbon qilishga tayyor turadi, biroq u, shuningdek, o‘zining va boshqa kishilaming hayotini ham past baholaydi. Va nihoyat, o‘z joniga qasd qilishga anomiya, ijtimoiy tartibsizliklar sabab bo‘ladi, buning natijasida odamlar odatiy turmush tarzini yo‘qotadilar va yangi ijtimoiy sharoitlarga moslasha olmaydilar. Bu ayniqsa, inqirozlar va ijtimoiy to‘ntarishlar natijasi qadriyatlaming shakllanib bo‘lgan bosqichlari buzilgan davrlarga tegishli: ayrim kishilar birdaniga yuqori mansablarga ko‘tarilib ketadilar, boshqalari esa o‘z ijtimoiy mavqyeidan ayriladi, bu esa o‘z navbatida umuman jamiyatning beqarorligiga va o‘z joniga qasd qilishlar sonining ko‘payishiga olib keladi1. Fatalistik o‘z joniga qasd qilish esa individning jamiyat tomonidan o‘ta darajada nazorat qilinishi tufayli vujudga keladi. Mazkur to‘rtinchi tur anomik turning simmetrik qarama-qarshiligi bo‘lib, u qadar ko‘p uchramaydi. Dyurkgeym ta’kidlaganidek, ijtimoiy betartiblik davrida, - u xoh kasallik bilan bogiiq bo‘lgan inqiroz tufayli yuzaga kelsin, yoki aksincha, yaxshi, biroq o‘ta kutilmagan ijtimoiy o‘zgarishlar natijasida sodir bo‘lsin - jamiyat vaqtinchalik insonga tegishli ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi, va biz bunda o‘z joniga qasd qilishning keskin egri chiziqlariga izoh topamiz. Vaholanki anomiya, Dyurkgeym fikriga ko‘ra, bizning zamonaviy jamiyatlarimizda o‘z joniga qasd qilishning boshqa barcha turlaridan farq qiluvchi izchil va o‘ziga xos omili hisoblanadi. Dyurkgeymga ko‘ra ulaming farqi nimada? Egoistik o‘z joniga qasd qilish insonlar hayotdan ma’no ko‘rmaganligi sababli yuzaga keladi, altuistik o‘z joniga qasd qilish - individ hayot m a’nosini o‘zidan tashqarida ko‘rishi bilan bog‘liq bo‘ladi, uchinchi (anomik) turi betartib, boshqarilmaydigan insoniy faoliyat va buning natijasida sodir bo‘ladigan azoblar bilan belgilanadi. O lz joniga qasd qilishning egoistik turida illat, m a’no va mazmundan mahrum bo‘lgan jamoaviy faoliyatda namoyon bo‘ladi. Anomik o‘z joniga qasd qilishda esa aksincha, hal etuvchi o‘rinda o‘z yo‘lida to‘sib qoluvchi hyech qanday omilga duch kelmagan individual omillar turadi. Shu sababli aytish mumkinki, o‘z joniga qasd qilishning bu ikki turi, qator umumiy to‘qnashuv nuqtalariga ega bo‘lishlariga qaramasdan, bir biriga bog‘liq emas. Vaholanki U quyidagicha yozgan: “Muayyan jamiyatni tashkil etuvchi individlar tarkibi yildan yilga o‘zgarib boradi, o‘z joniga qasd qilishlar soni esa, 243 jamiyatning o‘zi o^zgarmagunga qadar o‘zgarmasdan qolaveradi”⁹ asosan ziyolilar orasida, aqliy mehnat sohasida mavjud bo‘ladi,