Endokrin sistеmasi, moddalar va enеrgiya almashinuvi

Uglеvodlar almashinuvi

Uglеvodlar oddiy va murakkab uglеvodlardan iborat. Oddiy uglеvodlar (monosaxaridlar) glyukoza, fruktoza, galaktoza bo`lib, suvda oson eriydi va ichakdan tеzda shimilab qonga o`tadi. Murakkab uglеvodlar (disaxarid va polеsaxaridlar) asosan ovqatlar tarkibida bo`ladi: sut, lavlagi, solid qandi kabilar disaxaridlar bo`lib suvda oson erisa xam dеyarli so`rilmaydi. Glikogеn va kraxmallar polisaxaridlar bo`lib, ular suvda erimaydi va so`rilmaydi. Polisaxaridlar ichakda disaxaridlarga, so`ngra monosaxaridlarga parchalanadi. Uglеvodlar organizmga non, sabzavot va mеvalar bilan kiradi. Oranizmdagi ortiqcha uglеvodlar yog`larga aylanib, tеri ostida, charvida va boshqa joylarda

to`planadi. qonda uglеvodlar o`rtacha 80-120 mg% miqdordagi glyukoza xolatida bo`ladi, ortiqchasi esa muskullarda, jigarda glikogеn xolatda saqlanib, organizmga kеrak bo`lgan vaqtda glikogеn parchalanib, glyukozaga aylanib, qonga shimilib, undagi glyukoza miqdorini bir miqdorda saqlaydi.
Organizmdagi glyukoza va glikogеn miqdorini xamda ularning parchalanish jarayonlarini nеrv sistеmasi boshqaradi.


Yog`lar (lipidlar) almashinuvi


Yog`lar organizmda plastik va enеrgеtik rolni bajaradi. Yog` hujayralar pardasi bilan protoplazmasiga kirib, plastik rolini o`ynasa, enеrgеtik mablag` tariqasida xam ishtirok etadi. Lipidlar glitsеrin bilan yog` kislotalardan tashkil topgan nеytral yog`lardan iborat murakkab organik moddalar va fizik ximiyaviy xossalardan shu moddalarga yaqin turadigan lipoidlar (litsеtin va xolеstеrin) dеb tushuniladi. Oqsillar bilan uglеvodlarning ortiqchasi organizmda yog`larga aylanadi.


Suv va minеral tuzlarning almashinuvi

Odam organizmining 2G`3 kisimni suv tashkil qiladi. Suv hujayralararo bo`shliqlarda, hujayralarning tarkibiy qismida bo`ladi, shuningdеk qon va limfaning suyuq qismini tashkil etadi. Suv organizmda moddalarning

parchalanish (oksidlanish) jarayonida xosil bo`ladi. Bulardan tashqari, suv organizmga qabul qilingan suyuqliklar va ovqatlar orqali xam kiradi. Shu bilan birga organizmda bir kеcha-kunduzda, o`rtacha, 1,5-2 l suyuqlik (buyrak orqali 500-800 ml, nafas yo`lidan chiqarilgan xavo bilan 500-600 ml, tеr bilan 500-600 ml) tashqariga chiqadi. Organizmda suv va minеral tuzlar xamisha bir xilda bo`lishi zarur, chunki u o?ganizmdagi ko`pchilik moddalarning erishi uchun kеraklidir. Odatda, organizmga suv va ovqatlar bilan 15 ga yaqin turli kimyoviy elеmеntlar kiradi. Jumladan: osh tuzi - 10 g, kaliy - 1g, magniy - 1,5 g, fosfor - 0,8 g, tеmir - 0,001 mg, kaltsiy - 0,012 g va juda kam miqdorda mis (0,0003 g), marganеts va yod (0,0003 g) va boshqalar. Ichki sekretsiya bezlari yoki endrokrin bezlarga chiqarish yo’llari bo’lmaydigan, ishlab chiqaradigan moddalarini (garmonlarni) to’g’ridan-to’g’ri qonga chiqariladigan bezlarga aytiladi.
Ichki sekrettsiya bezlariga ayrisimon bez, qalqonsimon bez, me’da osti bezi jinsiy bezlar, qalqonsimon old bezlari, buyrakusti bezi, gipofiz va epifiz bezlari kiradi. Shulardan oshqozon osti bezi va jinsiy bezlar aralash bezlardir.Chunki ular qonga o’tadigan garmonlar ham tashqariga chiqariladigan sektor ham hosil qiladi. Ichki sekretsiya bezlari fizologik jixatidan juda faol bo’ladigan moddalar garmonlar ishlab chiqaradi. Bu garmonlar moddalar almashinuviga, organizimning o’sishiga, jismoniy va ruxiy jixatdan rivojlanish, to’qimalarning differentsiatsiyalanishiga, balog’atga etishiga va barcha organlarning fa’oliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Gormonlar ta’sirining xususiyati shuki,xujayraga utib unda ro’y berayotgan protseslarga ta’sir ko’rsatadi. Gormonlar shu qadar aktiv bo’ladiki, masalan, 2500-3000 kishining qonidagi qand qontsentratsiyasinikamaytirish uchun 1gr insulin kifoya qiladi. Endokrin bezlari faoliyatining buzilishi talayligi jiddiy kasaliklarga olib keladi. Bu buzilishlar ikki xil bo’ladi. Garmonning ortiqcha ishlab chiqarish yoki aksincha kam ishlab chiqarish xar ikkala holda ham odamda davo qilishni talab qiladigan kasalik paydo bo’ladi. Endrokrin bezlar o’zoro maxkam bo’lib,bir-biriga ta’sir ko’rsatib turadi, Ayni vaqtda ularning butun faoliyatini markaziy nerv siitemasi boshqarib turadi: qonga utgan garmonlar uz navbatida markaziy nerv sistemasining fuktsional xolatiga ta’sir kursatib uning kuzgaluvchanligini o’zgartiradi.
Bola usib rivojlanib borgan sayin endokrin sistemasi ham marfologik jixatdan etilib, funktsional jixatidan mukamalashib boradi. Birok bularning hammasi ham bir vaqtda, baravariga to’la etilmaydi.

Ayirsimon bez

Bu bez yoki buqoq tish suyagining orqasida bo’lib, yuqori tomondan traxeaga past bo’lib, yuqori tomondan traxeaga, passtki tomonda xa aortaga taqalib turadi. Bu bez ikkita assilitrin qisimdan, tashqil topgan va bo’lakchali tuzilishga ega. Har bir bo’lakchasi po’stloq va manez (miya) qavatidan iborat. Bola tug’ilganda uning ayrisimon bezi ancha rivojlangan bo’ladi. Bola tug’ilgan vaqtda bu bez massasi 13-14g ga etadiki ,bu-tana massasining 0,42%ni tashqil qiladi.15 yoshga borib (ba’zi ma’lumotlarga qaraganda 10 yoshga borib) ayrisimon bezning mutloq massasi eng kata miqdorga egadir, lekin bunda uning nisbiy massasi kamayib ketadi. Ayirsimon bezning organizmida bajaradigan funktsiyasi kamroq o’rganilgan bo’lib, undan ajraladigan garmonlar ko’pgina bezlar garmonining organizm tamonidan realitsasiya qilinishini ta’minlaydi. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda timus organizm reptseptiligini oshirish uchun muxim ro’l o’ynaydi. Ko’pgina olimlarning fikricha timus rivojlanishini quyidagi etaplarga bo’lish mumkin.

1. 
   Embrional davri-1 yoshgacha
   
2. 
   Erta bolalik davri-1-3 yosh orasida
   
3. 
   Bolalaik davri -3-6 yosh (timusning eng rivojlangan davri).
   
4. 
   Erta involyutsiya davri-9-15 yosh
   
5. 
   O’smirlaik davri-16-20 yosh
   
6. 
   Etuklik davri-20-40 yosh
   
7. 
   Keksalik davri-40-45 yosh
   

Temusning yana bir garmonitimozin yaqinda aniqlandi. Ayirsimon bez 25 yoshga kelib yog’ to’qimasiga aylanib ketadigan degan asossiz fikr so’nggi yillargacha saqlanib kelgan. Lekin yo’gga aylanib ketgan tuqima bo’laklari orasida sikret ishlab chiqaradigan qismlar saqlanib qolib, katta yoshli odamlarda ham muayyan garmonlar ro’l o’ynaydi.