Energetik sharoitlari

Tg’siqli suv haydash aksariyat neft-gaz yoki gazkondensat 
konlarini qazib chiqarishda gaz uyumini neft uyumidan ajratish va 
ularni alohida-alohida ishlatish maqsadida qg’llanadi. Bunda 
haydovchi quduqlar orqali gaz va neft g’rtasidagi haydalgan suv 
xaqiqatdan ham ularga tg’siq vazifasini g’taydi hamda ikkalasiga ham 
bosim hosil qilib beradi. Natijada biz neftli va gazli uyumlarni kg’p 
muddat davomida mustaqil ishlataverishimiz mumkin. Bunda gaz 
uyumini kg’p muddat ushlab turishga hojat qolmaydi. Bu usul 
muvaffaqiyat bilan chegaradan tashqari suv haydash bilan birgalikda 
olib borilishi mumkin. 
Qatlam xususiyatlariniig bir tekis sharoitida hamda qatlam 
yotish burchagi katta bg’lmagan hollarda bu usuldan yaxshi natijalar 
olinishi turgan gap. Bu usul Volgograd viloyatidagi, Baxshetev koni 
G’arbiy Sibirdagi Samotlar konining A qatlamlarida va boshqa joylarda 
muvaffaqiyat bilan qg’llangan va qg’llanmoqda. 
SHunday qilib yuqorida bayon etilganlardan quyidagicha 
xulosa chiqadiki, neft konlarini qazib chiqarishni loyihalashtirganda 
ularda qg’llanishi mumkin bg’lgan suv haydash usullarining bir necha 
turlari qg’llanishi mumkinligini xisobga olish kerak va ularni qg’llash 
mg’ljallanmog’i lozim, qg’llanishi mumin bg’lgan turlari kg’pincha ish 
jarayonida va iqtisodiy tadqiqotlar qilinib hamda qazib chiqarish 
sharoitining boshqa xususiyatlarini inobatga olgan holda qg’llana 
boshlashi mumkin. 
9.3. Neftni nshlatish ob’ektida quduqlarning joylashishi 
 
Quduqlar tg’ri deb qazib chiqariladigan ob’ektda qazilgan 
oluvchi va haydovchi quduqlar majmuasining joylshishiga aytiladi. 
Ob’ektni oqilona qazib chiqarishda joriy qilinadigan quduqlar tg’rining 
ahamiyati
kattadir, chunki qilinadigan sarfning eng katta qismi 
quduqlar qazish maqsadga muvofiq emas. SHu bilan birga quduqlar 

---

73 
soni olinishi lozim bg’lgan miqdorni ta’minlash kerak, demak eng 
muvofiq tg’rni qazish kerak bg’ladi. 
Har bir ob’ekt g’ziga xoslikka ega bg’lgani uchun, g’ziga alohida 
quduqlar tg’ri bilan burg’ulanadi. Razvedka ma’lumotlariga qaraganda 
aksariyat ob’ekt g’rtacha ma’lumotlar asosida ishlaydi, uning geologik 
tuzilishidagi ba’zi g’zgaruvchanliklar noma’lum bg’lib qoladi. SHu 
vajdan ob’ektlarni burg’ulash jarayonini ikki bosqichda amalga 
oshirgan maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqichda razvedka 
ma’lumotlariga asoslangan holda bir xil oraliqdagi quduqlar tg’rini 
burg’ulash ta’qozo etiladi. Bunda o’sha
ob’ektni qazib chiqarish 
loyihasining birinchi bosqichidaga qabul qilingan shartlar bg’yicha ish 
olib boriladi. Ikkinchi bosqichda esa qg’shimcha quduqlar asosiy 
fondning 20-50% va undan ortiq miqdorida qaziladi. Bu ishlar rezerv 
fond hisobiga amalga oshiriladi. Albatta bu fond kg’lami konning 
g’rganilish va tuzilishining murakkabligi darajasiga bog’liq. Asosiy fond 
quduqlari qazib va g’rganib bg’lingach ulardan olingan ma’lumotlarni 
tahlil qilish natijasida asosiy fond quduqlari ta’sir g’tkazmaydigan bir 
chekka hamda murakkab tuzilishga ega bg’lgan maydonlarga 
qaziluvchi rezerv fondi quduqlarining joylashadigan joylari belgilanadi. 
CHegaralar-ning surilish darajasiga qarab qatlamga ta’sir qilishning 
har hil usullarini qg’llagan chog’larda ob’ekt markazida ham rezerv 
quduqlarning bir qismi qaziladi. Bunday ish suv bosganligi tufayli 
ishdan tg’xtatilgan quduqlarning g’rnini bosish vazifasini ham 
bajaradi. Asosiy va rezerv fondi quduqlarining hammasi qazib 
bg’linganda ob’ektga qazilgan quduqlarning joylashish holati notekis 
bg’lganligi kg’zga tashlanadi, chunki quduqlar geologik tuzilish va 
qatlamning notekisligi ta’sirini yg’qotish maqsadida shunday qilinadi. 
Umuman ob’ektni qanday quduqlar tg’ri bilan qazish eng katta 
ma’suliyatli ishdir, bu narsa ob’ektlarning tuzilishi har xilligi natijasi 
bg’lib, shuning uchun bu jarayonning kg’rinishi rang-barangdir. 
Quduqlarning joylashishi ular orasidagi masofaning turliligi shular 
tufaylidir. 
Asosiy fond quduqlarining joylashish holatiga qarab tekis va 
g’zgaruvchan 
tekis 
kg’rinishlarga 
egadirlar. 
Quduqlar 
tekis 
joylashtirilganda ular orasidagi masofa bir xil bg’ladi. Bunday tg’r bilan 

---

74 
quduqlar qazish juda past kg’rsatkichli g’tkazuvchanlik xususiyatiga 
ega bg’lgan va notekis geologik-fizik xossali qatlamlarda amalga 
oshiriladi. Bundan tashqari suv-neftli zonasi juda katta bg’lgan yoki 
suvda suzib yuruvchi uyumlarda ham, tekis tg’r bilan quduq 
qazishnadi, yana maydonli suv haydash hamda tanlangan suv haydash 
va bg’lakli suv haydash usullarida ham quduqlar bir tekis joylashtiri-
lishi lozim. Bg’laklarga bg’lingan suv haydash usulida haydovchi 
quduqlar va oluvchi quduqlar qatorlari aslida yonma-yon 
joylashtiriladi. Bunday holat kam mahsuldor ob’ektlarni ishlatish 
jarayonida yangi usullar qg’llanganda ham amalga oshiriladi. Bir tekis 
qazilgan tg’r bilan qatlamdan olinadigan mahsulot miqdorini hamda 
qazib chiqarish jarayonini boshqarish oson, lozim bg’lganda qaerga 
qg’shimcha quduqlar qazish masalasini hal qilish yoki qaysi bir 
quduqlarni haydovchi quduqlarga aylantirish zarurati ham osonlikcha 
hal qilinadi. 
G’zgaruvchan tekis joylashganda quduqlar qatorining orasi 
ularning g’zlari orasidagi masofadan kattaroq bg’ladi. Haydovchi va 
oluvchi quduqlar orasi bir xil yoki avvalgilari biroz ortiq bg’lishi 
mumkin. Qatorlar orasini uzaytirish esa quduqlarning suvsiz ishlash 
muddatini oshirish maqsadida qilinadi. Quduqlarni bunday 
joylashtirish asosai qatlam turidagi uyumlarga xos bg’lib, ular agar 
qatlam yuqori mahsuldorlikka ega bg’lsa va nisbatan bir tekis 
tuzilishga ega bg’lganda yaxshi natijalar beradi. Bunday quduqlar 
tg’rini tabiiy suv siquvi rejimlarida va qatlamga har xil yg’llar bilan 
qg’shimcha quvvat berilganda ishlatish mumkin. Kuduqlar qatorining 
joylashish holatiga qarab ularni chiziqli joylashish deb ham ataladi. 
Keyingi vaqtlarda katakli g’zgaruvchan tekis quduq joylashish 
kg’rinishi ham amalda tatbiq qilina boshlandi. Bu aksariyat g’ovakli, 
yoriqli karbonat kollektorlarni qazib chiqarishda qg’llanmoqda. Bir 
tekis va notekis joylashtiril-ganda ham quduqlar qatori tutashgan va 
tutashmagan holatda bg’lishi mumkin. Tutashgan holatda aksariyat 
uyumning shakliga qarab quduqlar qatorlari joylashtiriladi va ular 
uyum chegarasiga parallel holatda uning shaklini qaytaradi va qatorlar 
tutashadi. Bunday holatnn tabiiy rejimlarda hamda har xil suv 
haydash usullarida uchratish mumkin. 

---

75 
Tutashmagan qatorlar asosan tg’g’ri chiziqli bg’lib, ular 
uyumni ma’lum bir joydan kesib g’tgan bg’ladi. Bunday holat tektonik 
va litologik chegarali uyumlarda ham kuzatiladi, bunda qatorlar tg’g’ri 
chiziq shaklida bg’lmay, biroz egilgan holatda bg’ladilar. 
Bunday qatorlarning muvofiq sonini tanlashda ulardan birinchi 
haydovchi quduqlarga aylantirilganda kelishi mumkin bg’lgan foydani 
ham hisobga olgan holda bajarish lozim. Bunday holatlarda bir qator 
haydovchi quduqlarga kamida uch qator oluvchi quduqlar tg’g’ri 
kelishi lozimligini inobatga olish kerak. Tutashmagan qatorlarning 
bitta kesuvchi qatoriga 3 yoki 5 ta oluvchi quduqlar qatori tg’g’ri 
keladi. 
CHiziqli quduq joylashtirish holatida g’zgarmas masofali tg’r 
deb ataluvchi hamda maydon markaziga qarab zichlashuvchi quduq 
tg’ri kg’rinishlari mavjud. G’z atamasiga qarab birinchisida quduqlar va 
qatorlar orasi g’zgarmas bg’lsa, ikkinchisida uyumning markaziga 
qarab ular orasidagi masofa kamayadi, ularning joylashishi 
zichlashadi. Uyumning markaziga qarab quduqlarni zichlashtirish 
aksariyat u erda qatlamlar qalinligi ortganda amalga oshiriladi. 
Bunday holat suv-neft uyumlarga ularning balandligi anchagina 
bg’lganda xosdir. 
Platforma tumanlariga mansub konlarda ularning g’lchami 
aksariyat katta bo’ladi, quduqlarni har xil holatda joylashtirish 
mumkin, chunonchi neftli zonada qatorlar bilan suvli neftli yoki gaz-
neftli zonalarda bir tekis tg’r bilan quduqlarni joylashtirish mumkin. 
Bir tekis joylashtirilgan asosiy fond quduqlari kvadrat yoki burchak 
shaklida joylashtirilishi mumkin. 
Uchburchak shaklidagi bir tekis joylashish quduqlarni qatorlar 
bilan joylashtirilganda yoki uyumlarni bg’laklarga bg’lganda hamda 
etti nuqtali maydonda suv bostirish hollarida uchratamiz. 
Kvadrat tg’r esa besh nuqtali va tg’qqiz nuqtali suv bostirish 
hamda tanlangan suv bostirish usulida qg’llaniladi. 
G’zgaruvchan bir tekis quduq joylashuvi aksariyat shaxmat 
tartibida bajarilib, u uyumni bir tekis ishlatishga va chegaralarni 
me’yorda surilishini ta’minlashga xizmat qiladi. 

---

76 
Quduqlar asosiy fondini joylashtirishda har bir quduqda tg’g’ri 
keladigan maydon - quduqlar zichligi katta ahamiyatga molik 
kg’rsatkichdir. Bu asosan S
as
(ga/qud.) kg’rinishida ifodalanadi. 
Kvadrat shakldagi joylashtirishda S
as
=1
k
2
(1
K
- quduqlar 
orasidagi masofa, m), uchburchak shakldagi joylashtirishda esa 
S
ac
=1
k
2
/1,075 ga teng. S
as
kg’rsatkich qatlamni suv bostirishda xar hil 
kg’rsatkichga ega bg’lishi mumkin, bunda mahsulot oluvchi quduqlar 
maydoni S
ac
va suv haydovchi quduqlarga S
ac.x. 
ajralishi mumkin, 
hamda ba’zan bularning har ikkovini ham qamrashi mumkin. 
O’zgaruvchan bir tekis tg’r quyidagicha ifodalanadi:
1
q.o
1
qat.o 
1
qat.x
1
qx.
, 
bu erda: 1
q.o
- mahsulot oluvchi quduqlar orasidagi masofa, m; 
1
qat.o.
- mahsulot oluvchi qatorlar orasi, m; 1
qat.h
- suv haydovchi va 
birinchi tashqi qator orasidagi masofa, m; 1
q.h
- haydovchi quduqlar 
orasidagi masofa, m.
Aksariyat haydovchi va oluvchi quduqlar orasidagi masofa bir 
xil bg’lganda bu kg’rsatkich 1
q
x 1
qat
x1
k
kg’rinishida bg’ladi. 
G’zgaruvchan bir tekis tg’rda quduq maydoni S
as
=1
q.o.
1
qat.o.
asosiy oluvchi quduqlar va qatorlar orasidagi masofadan tashkil 
topgan bo’ladi. Hamma tomonlarni inobatga olib, tanlangan quduq 
zichligi - eng muvofiq zichlik deb ataladi. 
Qazib chiqarish jarayonlari tajribasi shuni kg’rsatadiki, kam 
mahsuldor qatlamlarda asosiy quduq fondini bir tekis joylashtirish 
zichroq bg’lishi maqsadga muvofiqdir. Taxminan bu kg’rsatkich 
quyidagi kg’rinishlarda ifodalanishi mumkin; quduqlar zichligi 100-42 
ga/q (900x1000 m dan to 600x700 m gacha) - eng yaxshi kg’rsatkichli 
uyumlar uchun, bunda qatlam sharoitidagi neftning qovushqoqligi 
birdan kam, uning g’tkazuvchanlik xususiyati yuqori hamda mahsuldor 
qatlamning qalinligi katta (asosan yoriqli karbonat kollektorlar va 
massiv uyumlar) bg’lgan holat. 
Quduqlar zichligi 40-30 ga/q (600x650m dan 500x600m 
gacha) asosan qatlam turidagi uyumlarda ularning neftlari kam 
qovushqoqlikka ega bg’lganda (1-5) va g’tkazuvchanligi nisbatan 

---

77 
yaxshi bg’lganda (0,3-0,4 mkm
2
) va qatlam holati nisbatan bir tekis 
bg’lgan paytlarda shu zichlik ma’qul keladi. 
Quduklar zichligi 28-16 ga/q (500x500m dan 400x400 m 
gacha) bg’lgan zichlik nisbatan notekis bg’lgan va qovushqoqligi 4-5 
dan 15-20 gacha bg’lgan neftlarda va yuqori g’tkazuvchanlik 
xususiyatiga ega bg’lgan hollarda qg’l keladi. 
Quduqlar 16 ga/q dan kam zichlik (400x400m) notekis 
tuzilishga ega bg’lgan yuqori qovushqoqlik nefti bg’lgan (25-30) va 
olinadigan mahsulotni suv konuslari hosil bg’lishidan saqlash 
maqsadida chegaralash sharoitlari talab qilingan hollarda qg’llanadi. 
Demak, tajribadagi holatlarni inobatga olib yuqorida 
keltirilgan quduqlar zichligini 4 kg’rinishini quyidagicha nomlash joiz: 
juda siyrak, siyrak g’rtacha zichlikdagi va zich tg’r. 
Quduqlar tg’rini tanlashda uyumning yotish chuqurligi katta 
ahamiyat kasb etadi. Bunda albatta yuzaroqda joylashgan ob’ekt bilan 
xuddi shu holatdagi chuqurda joylashgan ob’ektning quduqlar bilan 
qazilish zichligi bir xil bg’lishi aslo shart emas, bunda iqtisodiy 
kg’rsatkich g’z hukmini g’tkazadi, lekin shuni e’tibordan xoli qilib 
bg’lmaydiki, ayni shu sababdan ham chuqurroq ob’ektlarning neft 
beruvchanlik qobiliyatini ancha past bg’lishi muqarrar. 
Quduqlar zichligiga ularning maydoniga tg’g’ri keladigan neft 
zaxiralari kg’rsatkichi ham ta’sir g’tkazadi. Albatta zahiralar miqdori 
kamaygai sari quduqlar zichligi ham siyraklashadi. YUqorida 
keltirganimiz geologik sabablardan tashqari quduqlar zichligiga 
texnologik kg’rsatkichlar va bosim gradientining ta’siri ham mavjud. 
Rezerv fondi quduqlarini qazish notekis tg’r hosil bg’lishining 
asosiy manbaidir, bu hol qatlamning juda notekisligidan kelib chiqadi. 
YUqorida kg’rsatilgan uyumni tg’r bilan qazish ishlari qazib 
chiqarish tartibi nuqtai-nazaridan quyidagicha kg’rinishlarni g’z ichiga 
oladi: 1) qazib chiqarish ob’ektida qazilgan umumiy quduqlar fondi 
tashkil qilgan tg’r zichligi; 2) ob’ektda qazilgan quduqlar zichligi; 3) 
ob’ektning qazilish chegarasida qazilgan umumiy quduqlar fondining 
g’rtacha zichligi; 4) neft olinadigan zonadagi oluvchi quduqlar zichligi. 
Albatta bu kg’rsatkichlar har xil ob’ektlarda va holatlarda 
turlichadir. 

---

78 
Har bir quduqqa tg’g’ri keladigan solishtirma maydon 
tushunchasidan tashqari har bir quduqqa tg’g’ri keladigan solishtirma 
zahira tushunchasi ham mavjud. Bunda albatta haydovchi 
quduqlarnnng mavjudliga ham inobatga olinadi. 
SHuni e’tiborga olib, konlarni qazib chiqarishning boy 
tajribasiga asoslangan holda ilmiy loyihalash muassasalari bu ishlarnn 
tahlil qilishda har bir quduqqa tg’g’ri keladigan zahira mikdorini 
kamaytirish yg’lla-rini topishga erishishlari lozim. Bunday ish 
ishlatiladigan ab’ektlarning to’g’ri bo’linganligini belgilash va lozim 
bg’lganda ob’ektga quduqlar sonini oshirish hisobiga amalga 
oshiriladi. 
SHuni e’tibordan qochirmaslik lozimki, eng muvofiq quduqlar 
tg’rini tavsiya etishda kam mahsuldor qatlamlarga qazilishi lozim 
bg’lgan quduqlar sonini va ulardan olinishi mumkin bg’lgan neft 
miqdorini iqtisodiy jihatdan taqqoslash juda muhimdir, aksincha kam 
mahsuldor g’lkalarda katta kapital mablag’ sarf bg’lib, undan 
keladigan manfaat oz bg’lib qolishi mumkin, Bunday hollarda 
xarajatlarni kamaytirish va qazib chiqarish natijasini manfaatdor 
qiladigan omillarni axtarish va oqilona ishlatish taqozo etiladi.