Energiya tejamkorligi iqtisodiy o‘sishning muhim omillaridan biridir

Energetika — energiyaning har xil turlarini hosil qilish, ularni bir turdan ikkinchi turga oʻzgartirish, muayyan masofaga uzatish va yetkazib berish, ulardan barcha sohalarda foydalanishni hamda shular bilan bogʻliq nazariy va amaliy muammolarni hal qilishni oʻz ichiga olgan xalq xoʻjaligi, fan va texnika sohasi. Insoniyat taraqqiyotida kishilarning turli energiya manbalariga boʻlgan ehtiyojlari ularni tabiiy manbalar — oʻtin, koʻmir, torf va boshqalar yoqilgʻilardan, shamol, suv oqimi energiyasi (mas, shamol va suv tegirmonlari) dan foydalanishga majbur qildi. Keyinchalik fan va texnika taraqqiyoti, fantexnika inqilobi tufayli 20-asrning 2-yarmidan boshlab asosan elektr energiyasiga ehtiyoj juda oshib ketdi. Ana shu omillar E.ni jadal rivojlantirishni taqozo qildi. Fan va texnika taraqqayoti energiya ishlab chiqarish va uni oʻzgartirishning yangi usullarini ishlab chiqish, yangi samarali asbobuskunalar va texnologiyalarni yaratish, energiyani taqsimlashni markazlashtirish va boshqalar orqali ifodalanadi. E. fani tabiiy energiya resurslarining potensial energiyasini xalq xoʻjaligida foydalanishga yaroqli va foydali energiya turlariga aylantirish hamda shu bilan bogʻliq ilmiytexnik muammolarni hal qilish masalalari bilan shugʻullanadi.
E.ning taraqqiyoti koʻp jihatdan mamlakat energiya rusurslari bilan qanchalik taʼminlanganligiga chambarchas bogʻliq. Koʻmir, neft, tabiiy gaz, torf, oʻtin, slanets, suv, elektr va yadro energiyasi, shamol va quyosh energiyasi E. resurslari hisoblanadi. E. resurslari yoqilgʻi (koʻmir, neft, gaz, yadro, torf, slanets, oʻtin) va yoqilgʻi boʻlmagan vositalar (suv, shamol, quyosh energiyasi va boshqalar) ga boʻlinadi. Yoqilgʻi bilan bogʻliq E. resurslari tiklanmaydigan, yoqilgʻi bilan bogʻliq boʻlmaganlari esa tiklanadigan resurslar hisoblanadi.
Jahon miqyosida turli yoqilgʻi E. resurslari miqdorini taqqoslash uchun shartli yoqilgʻi birligi (1 kg yoqilgʻi yonganda 7000 kkal issiqlik ajralishi) qabul qilingan. Jahondagi barcha yoqilgʻi resurslarining (yadro energiyasidan tashqari) potensial zaxiralari 25000 mlrd. t shartli yoqilgʻiga teng . Uning 95% i yoqilgʻining qattiq turlariga toʻgʻri keladi. Yadro energiyasining asosiy manbai boʻlgan uran va toriyning zaxiralari dunyo okeani suvlaridagi zaxiralar bilan birga 69000 mlrd. t shartli yoqilgʻiga teng . Eng koʻp ishlatiladigan E.ning tabiiy resurslari (koʻmir, neft, gaz) jahon mamlakatlari boʻyicha notekis taqsimlangan. Shu jihatdan Oʻzbekistonning E. resurslarini hisobga olsak, mamlakat E.si xalq xoʻjaligining baza sohasi hisoblanadi. Oʻzbekiston E. tizimi xalq xoʻjaligi va aholining yoqilgʻi (koʻmir, gaz, neft), elektr energiyasiga boʻlgan ehtiyojini toʻliq qondiradi va eksport ham qilinadi. Oʻzbekistonda 20 issiqlik elektr stansiyalari, 27 gidroelektr stansiya (GES) ishlab turibdi. Bularning umumiy oʻrnatilgan quvvati 11,5 mln. kVtsoat (yiliga 55 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi ishlab chiqarish imkoniga ega), transformatorlarning umumiy quvvati 44850 MVA, elektr tarmoqlarining umumiy uz. 232 ming km, shu jumladan, yuqori quvvatli (500 kV li)lari 1660 km ni tashkil qiladi (2005).
E. xalqxoʻjaligining muhim tarmogʻi sifatida gidroenergetika va issiklik energetikasiga ajraladi. [[Gidroenergetika — E.ning suv resurslari energiyasidan foydalanishga doir boʻlimi. Suv resurslari energiyasidan foydalanish uchun suv oqimi maxsus qurilgan inshootlar va jihozlar majmui — gidroelektr st-yalar (GES) yordamida elektr energiyasiga aylantiriladi. Oʻzbekiston Respublikasi "Oʻzbekenergo" davlat aksiyadorlik kompaniyasi tizimida 26 GES ni birlashtirgan 7 ta GES kaskadlari hamda Farhod GES bor. Eng yirik GES lar: Chorvoq GES (quvvati 620,5 MVt), Xoʻjakent GES (165 MVt), Farhod GES (126 MVt), Gʻazalkent GES (120 MVt). Oʻzbekiston E. tizimidagi barcha GES larning umumiy belgilangan quvvati 1419 MVt. Mamlakat gidroenergetikasining istiqboldagi taraqqiyoti, asosan. kichik suv havzalari gidroresurslaridan foydalanish bilan bogʻliq (qarang [[Gidroenergetika).
Issiqlik E.si — E.ning issiqlikni issiqlik dvigatellari va boshqalar yordamida boshqa energiya turlari (mexanik energiya, elektr energiyasi) ga aylantirib beruvchi issiklik texnikasi boʻlimi. Issiqtik E.sida asosiy issiqlik va elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi korxona issiklik elektr st-yalari (IES) hamda Davlat issiqlik elektr st-yasi (DIES) hisoblanadi. Yirik DIES lar: Sirdaryo DIES (3000 MVt), Toshkent DIES (1850 MVt), Tolimarjon DIES (loyiha boʻyicha 3200 MVt). Oʻzbekistonning issiqtik elektr st-yalari respublikada ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining qariyb 85% ini tashkil qiladi.
Oʻzbekistonning yoqilgʻi balansida gaz va koʻmirning salmogʻi katta (qarang Gaz sanoati, Issiqlik energetikasi), "Koʻmir" aksiyadorlik jamiyati ham "Oʻzbekenergo" tarkibiga kiradi.
Fanda E. muammolari bilan shugʻullanishda izchil i. t. ishlariga asoslangan holda E. taraqqiyotining qonuniyatlari, tabiiy anʼanalari va optimal yechimlari oʻrganiladi, E.ni optimal boshqarishning asoslari shakllantiriladi, E.ning kompleks muammolari, shu jumladan, uning atrof muhitga taʼsiri, yaʼni ekologiya masalalari, E.ga doir fan va texnika taraqqiyoti masalalari va boshqalar hal qilinadi. Oʻzbekistonda E. fanlarining rivojlanishi 20-asr 30- yillari oxiri va 40- yillariga toʻgʻri keladi. E.ga doir i. t. ishlari E.ning ustuvor kompleks masalalarini va amaliy muammolarini hal qilishga qaratildi. Elektr energiyasini uzoq masofaga uzatish bilan bogʻliq masala — oʻzgaruvchan tokni oʻzgarmas tokka aylantirish nazariyasi, asinxron va sinxron mashinalarning magnit oqimlari oʻz-oʻzidan uygʻonishini taʼminlashni hisoblash usullari, elektron qurilmalaridagi shikastlanishning murakkab turlari nazariyasini rivojlantirish kabi ustuvor masalalar bilan shugʻullanildi, gidroelektr st-yalari quvvatini samarali taqsimlashni hal qilishga doir ishlar bajarildi. 40- yillar oxiri va 50- yillarda i. t. ishlari elektr st-yalari, elektr tizimi va jihozlari ishini yaxshilash, puxtaligini oshirish, samaradorligini koʻtarishga qaratildi (N. N. Shchedrin, H. F. Fozilov), elektr tizimlarini hisoblashning ixcham nazariyasi va usullari yaratildi (H. F. Fozilov, K. R. Allayev, T, X. Nosirov va boshqalar). Elektr tizimlari rejimini ifodalaydigan katta oʻlchamli chiziqlimas tenglamalarni yechish (S. S. Solihov), yuqori kuchlanishli elektr uzatish liniyalaridan kichik quvvatlarni olish sxemalarini yaratish, hisoblash nazariyasi va usullarini ishlab chiqish (N. R.Gʻanixoʻjayev) masalalari tadqiq qilindi.
Oʻzbekiston energetikasi rivoji uchun tabiiyiklim sharoitlaridan oqilona foydalanish maqsadida qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan, xususan, quyosh energiyasi, shamol kuchi, yer osti suvlari harorati va kichik gidroelektrostyalardan foydalanish masalalari borasida keng tadqiqot ishlari olib borildi (G. A. Grinevich, R. A. Zohidov). Energetika jarayonlarini avtomatlashtirish va telemexanizatsiyalash hamda energetika tizimlarida oʻlchash texnikasi, oʻlchash aniqligi, puxtaligi va samaradorligini oshirish kabi ilmiy natijalarga erishishda muhim tadqiqotlar amalga oshirildi (akad. J. Abdullayev). Issiqlik E.si va issiklik texnikasi sohasida yoqilgʻidan foydalanishning yangi texnologiyasi va issiqlik energiyasidan samarali foydalanish kabi muhim tadqiqot ishlariga ahamiyat kuchaytirildi (R. A. Zohidov, S. Q. Ismatxoʻjayev). Sanoatning bir qancha sohalarida energotejamkorlik, energiyadan oqilona foydalanish, GES lar jihozlarini diagnostika qilish, mashina yordamida sugʻoriladigan nasos st-yalari uchun yangi elektr yuritmalar yaratish (T. S. Kamolov), Oʻzbekiston elektr korxonalarining normal ishlashini EHM yordamida hisoblash (E. Payziyev), elektrofizikaning fiziktexnik muammolari boʻyicha bir qancha ilmiy natijalarga erishildi. Oʻzbek olimlari tomonidan avtomatlashtirilgan elektr yuritmalarining yangi avlodi yaratildi. Yarim oʻtkazgichli elementlar asosida invertorlarning bir qancha sxemalari taklif etilib, ularni chastotasiga koʻra boshqariluvchi asinxron, bir fazali kondensatorli asinxron va sinxron motorli aylanish tezligini oʻzgartirishga qoʻllashlik muammolari ishlab chiqildi (M. 3. Homidxonov, S. 3. Usmonov, N. M. Usmonxoʻjayev, A. A. Xoshimov, K. Moʻminov).
Bu yoʻnalishda olib borilgan ishlarning biri — bu yangi prinsipda ishlaydigan maxsus elektr mashinalari — koʻp rotorli asinxron motorlarining yaratilishi boʻldi (A. Dadajonov, 3. Sh. Isamuhamedov). Elektromagnitli val prinsipi taklif etildi va ishlab chiqildi. Bu bir-biriga mexanik ravishda bogʻlanmagan bir necha mexanizmlarning aylanish tezliklarini oʻzaro muvofiqlashtirishni taʼminlovchi elektromagnitli qurilmadir (N. M. Usmonxoʻjayev). Sanoat va qurilishda keng qoʻllaniladigan titrama gʻalvirlar uchun elektr yuritmalarining yangi turlari yaratilib, ishlab chiqarishga joriy etildi (N. X. Bozorov). Ikki motorli elektr yuritmalar, shuningdek, qutblari keng oʻzgarishga ega boʻlgan asinxron motorlari nazariyalari yaratildi (X. G. Karimov). Elektr zanjirlari va tizimlarining chizikli boʻlmagan nazariyasi va hisobiy usullariga doir hamda avtomatika va hisoblash texnikasi elementlarini ishlab chiqish boʻyicha maktab yaratildi (Gʻ. R. Rahimov).
Parametrik zanjirlar va tizim (3. I. Ismoilov), boshqarish elementlari va texnika vositalari (P. F. Hasanov), avtoparametrik tebranishlar zashkirlarida oʻzgaruvchan tok fazalar soni va chastotasini oʻzgartirish (A. S. Karimov) nazariyalari yaratildi. Energetika tizimlarining samaradorligini oshirish, quvvatni tejash va ekologik sof energetikaning dolzarb muammolari boʻyicha fundamental tadqiqotlar olib boriladi. Yangi energiya manbalarini topish, qayta tiklanuvchi energiya manbalari samaradorligini oshirish hamda ularni energiya tizimida qoʻllanish koʻlamini kengaytirish istiqbolli masalalardir. Oʻzbekiston Respublikasida E. masalalari bilan, asosan, Oʻzbekiston FA Energetika va avtomatika institutipz., Oʻzbekiston milliy untida, Toshkent texnika untida, soha boʻyicha i. t. institutlarida shugʻullaniladi. Respublikada E. fani taraqqiyoti Gʻ. Rahimov, H. Fozilov, M. Homidxonov va boshqalar olimlar nomi bilan bogʻliq.
Energetika Ochilov Raxmiddin

1. 
   Jamiyat hayotida va rivojlanishida energetikaning o’rni.
   

2. O’zbekiston sanoati sohalarining samaradorligi.

   
   

3. Energetika soxasida davlat nazorati.

   
   

4. Neft va gaz soxasidagi davlat nazorati.

   
   

5. Energiya tejamkorligi siyosatining umumiy yo’nalishlari va ustunliklari.

   
   

6. Energiya tejamkorligini boshqarishni maʼmuriy mexanizmi.

   
   

7. Energiya tejamkorligini moliyaviy-iqtisodiy boshqarish mexanizmi. 

   
   

8. Energiya shakllari bo’yicha isteʼmolga to’lov mexanizmi.

   
   

9. Issiklik energiyasi taʼriflari va narxlari.

   
   

10. Elektr energiyasi taʼriflari va narxlari.

    
    

11. Bir stavkali taʼrif. Ikki stavkali taʼrif.

    
    

12. Isteʼmolchilar bilan elektr energiyasi uchun tabaqalashtirilgan tariff bo’yicha xisob-kitob qilish.

    
    

13. Isteʼmolchilar bilan elektr energiyasi uchun bir stavkali tarif bo’yicha xisob-kitob qilish.

    
    

14. Elektr energiyasi uchun maishiy isteʼmolchilar bilan hisob-kitob qilish.

    
    

15. Reaktiv quvvat isteʼmolchilari.

    
    

16. Reaktiv kuvvatni kompensatsiyalashda tabiiy va sunʼiy usullar.

    
    

17. Energetik balans tushunchasi. Energetik balans turlari.

    
    

18. Energiya xisobi va nazoratining avtomatlashtirilgan tizimlari.

    
    

19. Energiya isteʼmolini hisobga olish va nazorat qilish tizimlari (ENXАT). ENXАT strukturasi.

    
    

20. Energetik tekshiruv o’tkazish usullari va jixozlari.

    
    

21. Energetika tekshiruv. Energetik tekshiruv o’tkazish usullari va bosqichlari.

    
    

22. Energetik tekshiruv obʼekti. Energetik tekshiruv jixozlari.

    
    

23. Ikkilamchi energiya resurslari klassifikatsiyasi.

    
    

24. Ikkilamchi energiya resurslaridan foydalanish orqali energiyani tejash masalalari.

    
    

25. Elektr tarmoqlarida energiyani tejash

    
    

26. Elektr tarmoqlari. Liniyalarda energiya isroflari. Liniyalarda energiyani tejash.

    
    

27. Transformatorlarda energiya isroflari.

    
    

28. Elektr energiya isteʼmolini bashorat qilish tushunchasi.

    
    

29. Elektr energiya isteʼmolini bashorat qilish usullari.

    
    

30. Elektr energiya isteʼmolini bashorat qilishning iqtisodiy samaradorligi.

    
    

31. Energomenejmentning Yevropa mamlakatlari tajribasi.

    
    

32. Energomenejmentning O’rta Osiyo mamlakatlari tajribasi.

    
    

33. Isteʼmolchilarda energomenejmentni tadbiq etish bosqichlari.

    
    

34. Energomenejment tizimlari.

    
    

35. Sanoat korxonalarida energomenejmentning texnik-iqtisodiy samaradorligi

    
    

36. Jamoat binolari va inshootlarning issiqlik izolyatsiyasi.

    
    

37. Binolarni yoritishda energiya gejamkorligi.

    
    

38. Elektr ro’zg’or asboblar va ulardan samarali foydalanish.

    
    

39. Isitish tizimlarining samaradorligini oshirish

    
    

40. Reaktiv quvvatni kuchlanish, yuklama toki, sutka vaqti va reaktiv quvvat yo’nalishi bo’yicha rostlash.

    
    

41. Reaktiv quvvatni rostlashning texnik-iqtisodiy samaradorligi..

    
    

42. Energetikaning ekologik muammolari.

    
    

43. Energiya tejamkorligi va ekologiya.

    
    

44. Energiya tejovchi texnologiyalar.

    
    

45. Sanoat korxonalari texnologik jarayonida energiya tejovchi texnologiyalar.

    
    

46. Jamoat binolarida va turar- joy binolarida iste’molda bo’lgan energiya tejovchi texnologiyalar.

    
    

47. Issiqlik energiyasini uzatish;

    
    

48. Energiya tejamkorligini boshqarish;

    
    

49. Reaktiv quvvatni kompensatsiya kilish hisobiga energiyani tejash

    
    

50. Iste’molchilar elektr energiya sarfini me’yorlash;

    
    

51. Ikkilamchi energiya resurslari;

    
    

52. Energiya iste’molini bashorat kilish usullari va iktisodiy samaradorligi

    
    

53. Energiya tejamkorligining xorijiy tajribasi

    
    

54. Sanoat korxonalarida energiyani tejash

    
    

55. Jamoat binolarida energiyani tejash

    
    

56. Maishiy iste’molchilarda energiyani tejash

    
    

57. Reaktiv kuvvatni avtomatik rostlash

    
    

58. Energiya tejamkorligi va ekologiya

    
    

59. Zamonaviy energiya tejovchi texnologiyalar;

    
    

60. Elektr stansiya va podstansiyalarni asbob uskunalari

    
    

61. Energetikaning xalq xo’jaligida tutgan o’rni

    
    

62. Elektr stansiyalarning turlari

    
    

63. O’zbekiston energetikasining xozirgi xolati

    
    

64. O’zbekiston energetikasining istikbollari

    
    

65. Kommutatsion apparatlar

    
    

66. Elektr stansiyalarning o’z extiyojlari qismlari .O’z extiyoj qismlarni sxemalari.

    
    

67. Ochiq tarqatuvchi qurilmalar.Tarqatish qurilmalarida transformator qurilmalari.

    
    

68. Tarqatish qurilmalari RP xaqida umumiy ma’lumot .Yopiq tarqatuvchi qurilmalar.

    
    

69. Erga ulash ximoya vositalari ularga quyilgan talablar.

    
    

70. O’lchash nazorat vositalari xaqida umumiy ma’lumot.

    
    

71. Elektr energiyani ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish. Blokirovka (tusiqlashni) qo’llanilishi.

    
    

72. Elektr stansiya va podstansiyadagi asbob-uskunalarni ta’mirlash

    
    

73. Signalizatsiyaning nazorat qilishdagi o’rni

    
    

74. Avtomatlashtirish afzalliklari. Avtomatlashtirish usullari,turlari

    
    

75. Pasaytiruvchi podstansiyalarning asbob-uskunalari

    
    

76. Kuchlanish transformatorlar. Tok transformatorlar

    
    

77. O’zgarmas tok manbalari. O’zgarmas tokni uzatish yo’llari

    
    

78. Ajratkich va kommutatsion apparat xaqida ma’lumot

    
    

79. Elektr uzatish yullari elektr yuklamalarning tarkalish nuktalari

    
    

80. Transformatorlarni parametrlari va ularni tanlash

    
    

81. Avtotransformatorlarni tanlash

    
    

82. Kuch transformatorlarni parallel ulanish sxemalari va almashtirish

    
    

83. Me’yoriy va avariya xolatlari. EUY ish rejimlari

    
    

84. Energetika tizimlarida aktiv va reaktiv quvvat

    
    

85. Elektr energiyasining sifat kursatkichlari

    
    

86. Elektr tarmoqlarni ish va avariya xolatlari

    
    

87. EUY va elektr tarmoqlarini analiz qilish. Elektr energetik tizimlarda kuchlanishni rostlash

    
    

88. EUY dagi iqtisodiy ko’rsatkichlar. Quvvat zaxirasi

    
    

89. Tranformatorlarda aktiv, reaktiv va energiya isrofi

    
    

90. EUY dagi aktiv, reaktiv, kuvvat isroflari

    
    

91. Elektr stansiyalarning texnik iqtisodiy ko’rsatkichlari

    
    

92. Elektr energiyasini tejashni samaralari

    
    

93. O‘zbekiston Respublikasi gidroenergetik potensiali tahlili;

    
    

94. O‘zbekistonda ishlatilayotgan kichik gidroelektrstansiyalar samaradorligi;

    
    

95. Jahonda ishlatilayotgan qayta tiklanuvchi elektr stansiyalar samaradorligi

    
    

96. Geleoqurilma hisobi

    
    

97. O‘zbekistonda quyosh elektr stansiyalarining rivojlanish istiqbollari;

    
    

98. Geоtermal elektr stansiya va ularning konstruksiyasi va bugungi kunda ulardan foydalanish;

    
    

99. O‘zbekistonda SHES larini rivojlanish istiqbollari

    
    

100. Kombinatsiyalashgan energetik qurilmalar;

     
     

101. O‘zbekistonda biogaz ishlab chiqarishni istiqbollari;

     
     

102. Kabel liniyalari (KL) ularning tavsiflari va qo‘llanilish oblasti KL ni yotkizish turlari.

     
     

103. Kabel liniyalarni transheyda va kabel inshoatlarida yotqizish.

     
     

104. Kabel liniyalari. Kabel liniyalarni sanoat korxonalarida va zavod sexlarida ochik yotqizish.

     
     

105. Kuchlanish 35 kV gacha qog‘oz izolyasiyali bo‘lgan kuch KL oxirlariga ishlov berish va mufta qilish.

     
     

106. Kabel liniyalari KL ga yangi texnologiya buyicha ishlov berish va mufta qilish.

     
     

107. Plastmassa izolyasiyali kuch KL oxiriga ishlov berish va mufta qilish.

     
     

108. Kuchlanishi 1000V havoda elektr uzatish liniyalarni montaji.

     
     

109. Kuchlanishi 1000V dan yuqori kuchlanishli havoda elektr uzatish liniyalarni montaji.

     
     

110. O‘tkazgichlarni kontaktli bog‘lash, simlarni va trosslarni tamirlash. Simlarni va trosslarni kesishish joylaridan va injenerlik inshoatlaridan o‘tkazish.

     
     

111. YAshindan ximoya qurilmalarini montaji. Ishni bajarishga topshirish va qabul qilish.

     
     

112. Havoda elektr uzatish liniyalarni ekspluatatsiyasi.