Entomologiya fanining rivojlanish tarixi, vazifalari va ahamiyati

Hasharotlarning ayrim jinsli bo’lishini bir-biridan farq qiladigan belgilaridan bilish mumkin.
Ular katta, yirik, maydaligi, maxsus o’simtalari bo’lishi, rangidagi pigment tarkibi,
yashash sharoitiga qarab har ikkala jinsda farq kuzatiladi. Masalan, kapalaklarning erkagi urg’ochisiga nisbatan kichikroq va boshqa rangda bo’ladi. Ayrim qo’ng’izlarning (bug’u qo’ng’iz, shoxli qo’ng’iz) erkagi tanasida turli o’simtalar rivojlangan. Ayrim urg’ochi
hasharotlar (chirildoq, temirchaklar, yaydoqchilar)ning qorin bo’limida tuxum qo’yg’ichi bo’ladi.
Bir qancha hasharotlar erkaklari qanotli bo’lib, urg’ochilarining qanotlari kuchsiz rivojlangan yoki butunlay rivojlanmagan (odimchi kapalaklar) bo‘ladi.
Urg’ochilik jinsiy organlari jinsiy bezlardan, gonadalar, ularning yo’llari va har xil
o’simtalardan iborat bo’lib, ularda tuxumdon bitta yoki ikkita bo’lishi mumkin. Tuxumdon tuxum naychalaridan iborat bo’lib, ular bir nechta bo’lishi mumkin. Tuxum naychalari cho’zilib, ingichka ipga aylanadi. Bu iplar yordamida tuxum naychalari yurak atrofidagi tana terisiga ichki tomonidan yopishadi. Ba‘zan tuxum naychalari qorin sohasida erkin joylashadi va ularning atrofidagi to’qimalar turtib turadi.
Ba‘zi hasharotlar tuxum naychalarining yuqorigi uchi kengayib, tepa kamera hosil qiladi.
Bu kameralarda tuxum hosil bo’lishining dastlabki jarayoni sodir bo’ladi. Hasharotlarning tuxum naychalari tuxum bo’lishiga qarab ikki xilga bo’linadi:
1. Poniestik — tepa kameradan chiqqan tuxumlar tuxum naychalarini yoppasiga to’ldiradi.
2. Meroistik—tuxumlar tuxum naychasi ichida oziq modda bilan navbatma-navbat
joylashadi yoki tuxum hujayralari ipchalari orqali tepa kamera hujayralari bilan bog’lanadi.
Telotrofik yoki akrotrofik tuxum qo’yish deb oziq hujayralari tuxum
naychalarining uchki qismida joylashgan bo’lib, tuxum hujayralarning ipchalari orqali tepa kameraga bog’lanishiga aytiladi. Tuxumning po’sti xorion — tuxum naychasi ostki qismining epiteliysidan chiqqan kimyoviy modda — xoriondan tuzilgan. Xorionda bitta yoki bir necha teshikcha bo’lib, bu teshikchalar orqali tuxum hujayraga erkaklik urug’ hujayralari —spermatozoidlar kiradi. Tuxumdondan kalta naycha yoki shishgan ballonga o’xshash bittadan tuxum yo’li chiqadi va keyinchalik ikkala tuxum yo’li bir-biri bilan qo’shilib, bir dona nay —qin hosil qiladi, unga yetilgan tuxumlar tushadi. Lekin ayrim hasharotlarda tuxum yo’li ikkita jinsiy teshik orqali tashqariga mustaqil ravishda ochiladi.
Ayrim hasharotlarda esa (masalan, tirik tug’adiganlarda) qin kengayib, bachadon hosil qiladi. Hasharotlar qinida har xil o’simtalar bo’lib, ular naysimon va xaltasimon tuzilgan hamda qo’shimcha bezlar hosil qiladi. Bu bezlar tuxumlarni substratga yopishtiruvchi yelimsimon moddalardan iborat.
Ko’pchilik urg’ochi hasharotlar qinining boshlanishida ichki xitin bilan qoplangan
naysimon yoki xaltasimon urug’ qabul qiluvchi bo’ladi. Urug’ qabul qiluvchi organ juftlashish vaqtida erkak jinsiy hujayralarni qabul qilish uchun xizmat qiladi. Masalan, urg’ochi asalari umr bo’yi faqat bir marta—g’umbakdan chiqishi bilanoq, nikoh parvoziga ko’tarilgan vaqtda urug’lanadi. Erkak asalari spermatozoidi ona asalarida bir necha yil saqlanishi va tuxum yetilgan sari ularni urug’lantirishi mumkin. Hasharotlarda ichki xitin bilan qoplangan qo’shilish xaltachasi bo’lib, u qo’shilish vaqtida erkaklik—spermatofor orqali urug’lanadigan hasharotlarda spermatoforni qabul qilish vazifasini bajaradi. Qo’shilish xaltachasi qinga yoki maxsus teshik orqali tashqariga ochiladi va shu kanal orqali qinga qo’shiladi. Kopulatsiya vaqtida yoki undan so’ng sperma qo’shilish xaltachasidan urug’ qabul qiluvchi organga o’tadi.
Urg’ochi hasharot qini qorin bo’lagining 9 segmenti ostida jinsiy teshik orqali tashqariga ochiladi.
Tuxum hujayralar embrional rivojlanishning dastlabki davrlarida hosil bo’ladigan hujayralarda yetishadi. Tuxumdan tuxum yo’li pardasi mezodermadan hosil bo’ladi, qin va uning o’simtalari ektodermadan hosil bo’ladi.
Qorin o‘simtalari. Embrionlik davridagi qorin bo’g’imlaridagi o’simtalar, keyingi
rivojlanish davrida (voyaga yetgan davrida) yo’qoladi yoki shakllari o’zgarib boshqa
funksiyani bajaruvchi organga aylanadi. Qorin o’simtalarining qoldiqlari to’g’ri
qanotlilarda - serkilar, grifelkalar, tuxum qo’ygich, chaquvchi parda qanotlilarda - arilar yoki asalarilarda nayza hosil qiladi.
Tuban hasharotlardan-ayridumlilar va qildumlilar turkumlariga kiruvchi
hasharotlarning qorin o’simtalari eng ko’p bo’ladi. Bularda qorin qismining 1-3
bo’g’imida rudimentar o’simtalar bo’ladi, bu o’simtalar qorin oyoqchalari deb aytiladi.
O’simtalar hasharotlarning ajdodlari bo’lmish ko’poyoqlilardan qolgan rudimentar
o’simtalar hisoblanadi.
Serkilar - ba‘zi hasharotlar, masalan, to’g’ri qanotlilar, suvaraklar qorin
bo’limining 11, kamdan-kam hollarda 10 yoki 9 bo’g’imlar tergitida bo’g’imli sezuvchi o’simtalardir. Quloq kavlagichlarda bu serkilar baquvvat omburga aylangan va himoyalanish hamda uchish oldidan qanotlarini to’g’rilash organi vazifasini bajaradi.
Grifelkalar - 9 sternitida joylashgan, bo’g’imlarga bo’linmagan o’simta. Qorin
bo’g’imlari uchun substratga tayanch vazifasini bajarib, qorin bilan substrat oraliq‘ini
saqlaydi. Grifelka to’g’ri qanotlilar va suvaraklarga xosdir. Lekin qildumlilar va
ayridumlilarda grifelkalar qorin qismining ko’pchilik bo’g’imlarida bo’lib, oyoqchalar
vazifasini bajaradi.
Tuxum qo‘ygich - urg’ochi hasharotlarning jinsiy organi bo’lib, tuxum qo’yish
uchun xizmat qiladi. Odatda tuxumini substrat yuzasiga emas, balki substrat ichiga
(tuproqqa, poya ichiga, barg to’qimalari ichiga va hokazo joylarga) yoki tirqish va
yoriqlar ichiga qo’yadi.
Evolyutsion taraqqiyot natijasida ko’pchilik hasharotlarda tuxum qo’ygichlari
o’zgarib, ikkilamchi soxta tuxum qo’ygichiga aylangan. Ko’pincha pashshalar,
qo’ng’izlarda qorin bo’limi oxirgi bo’g’imining qiyofasi o’zgarishidan ichga
tortiladigan va tuxum qo’yish vaqtida do’ppayib tashqariga chiqadigan tuxum qo’ygich ham hosil bo’lishi mumkin. Bunga teleskopik tuxum qo’ygich deb aytiladi.
Erkak hasharotlarning genital organlari kelib chiqishi to’liq o’rganilmagan. Ularning
qorin bo’g’imlarining oxirida kopulyativ apparati joylashgan. Bu apparat urg’ochilarini otalantirayotgan vaqtda xaltachalariga spermatozoidlar o’tkazish uchun va urg’ochilarni
ushlash uchun xizmat qiladi.