Eologiya-qidiruv va kon-metallurgiya fakulteti mavzu: ko’kpatas oltin konining genetik va sanoat turlari bajardi

2. OLTINNING ASOSIY MINERALLARI
O'zgaruvchan juda keng chegaralarda, lekin odatda oltinning ustunligi bilan. Mahalliy oltindagi odatiy aralashmalar kumush, mis, temirdir; mishyak, vismut, tellur, selen va boshqa elementlar oz miqdorda mavjud. Mahalliy metall donalaridagi oltin miqdori 75-90 % (ko'pincha taxminan 85 %)kumush—1 — 10 % (ba'zan 20% va hatto 40% gacha), temir va mis — 1% gacha. Mis rudalarida ba'zan mis oltin, mis-nikel rudalarida palladiy, platina, rodyum oltin uchraydi.
Kimyoviy birikmalar bo'lgan oltin minerallaridan oltin telluridlari (kalaverit Aite2, silvanit AuAgTe4, krennerit AuAgTe2, pettsit Ag3AuTe2 va boshqalar), shuningdek aurostibit AuSb2 ma'lum. Oltinning barcha ma'lum mineral shakllaridan (20 dan ortiq) mahalliy oltin asosiy sanoat ahamiyatiga ega. Qolgan oltin minerallari kam uchraydi.
Oltin bu mineral rudalarda mahalliy turli xil, odatda tartibsiz oqindi shaklida bo'ladi: ilgak, sim, tomir, gubka, tarozi, dendritik, donador va boshqalar. mahalliy oltin zarralarining kattaligi keng doirada o'zgaradi — mikroskop ostida ham ko'rinmaydigan eng kichik zarralardan tortib, massasi 10-100 kg bo'lgan ulkan nuggetlarga qadar. juda kamdan-kam hollarda. Oltinning katta massasi rudalarda mayda zarralar shaklida, odatda 0,5—1,0 mm dan kichikroq bo'ladi.
Oltinning kattaligi uning eng muhim texnologik xususiyatlaridan biridir. Keyingi texnologik operatsiyalarda oltinning xatti-harakatlariga asoslanib, katta(+70 mkm), kichik (-70+1 mkm) va ingichka (-1 mkm) oltinni ajratish odatiy holdir. Ikkinchisi odatda sulfid rudalariga xosdir.
Oltin mineral sifatida rudani maydalashda minerallar bilan bog'lanishdan ozod qilinadi, hosil bo'lgan erkin oltinlar tortishish kuchi bilan boyitilganda osongina ushlanib qoladi, ammo flotatsiya qilinmaydi va siyanid bilan asta-sekin eriydi. Ezilgan rudadagi mayda oltin qisman erkin holatda, qisman boshqa minerallar bilan birikmalarda bo'ladi. Kichik erkin oltin yaxshi flotatsiya qilinadi, siyanid bilan tez eriydi, ammo gravitatsiyaviy boyitish usullari bilan deyarli olinmaydi. Qo'shimchalardagi mayda oltin ham siyanidlash jarayonida eritmaga muvaffaqiyatli o'tadi, ammo tortishish kuchi bilan boyitilganda deyarli olinmaydi. Bunday oltinning flotatsion faolligi ular bilan bog'liq mineralning flotatsion faolligi bilan belgilanadi.
Ko'p hollarda sulfidlar bilan bog'liq bo'lgan nozik bo'lingan holatdagi oltin minerallari rudani maydalashda ozgina ochiladi, uning asosiy qismi tashuvchi minerallarda, ko'pincha pirit va arsenopiritda qoladi. Siyanizatsiya paytida bunday oltin erimaydi, gravitatsion va flotatsion boyitish jarayonlarida tashuvchi minerallar bilan birga olinadi. Yupqa bo'lingan oltinni o'z ichiga olgan rudalar o'jar deb tasniflanadi va maxsus usullar bilan qayta ishlanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, oltinning kattaligi oltin o'z ichiga olgan rudani qayta ishlashning texnologik sxemasini belgilovchi asosiy omillardan biridir.
Ko'pincha oltin zarralari temir yoki marganets oksidi plyonkalari bilan qoplangan, argentit ( Ag2S) , kovellin (CuS) , galenit (PBS) va boshqa ba'zi minerallar . Oltin plyonkalar rudani maydalash jarayonida mineral zarralarning qattiqlashishi natijasida ham hosil bo'lishi mumkin . Texnologik operatsiyalarda bunday oltinning harakati filmlarning tabiatiga bog'liq.
Qattiq va zich plyonkalar siyanidlanish paytida erishni oldini oladi. Agar qoplamalar gözenekli bo'lsa yoki sirtning faqat bir qismini egallasa , unda siyanidlanish mumkin, ammo past tezlikda davom etadi . Gravitatsiyaviy boyitish bilan plyonka bilan qoplangan katta oltin konsentratga etkazib beriladi, ammo uni konsentratdan keyingi qazib olish maxsus usullardan foydalanishni talab qiladi. Flotatsiya bilan boyitilganda, oltinlar qoplama shakllari bilan, qoida tariqasida, toza yuzaga qaraganda yomonroq flotatsiya qilinadi. Rudani qayta ishlashning texnologik sxemasini tanlashda oltin plyonkalarning mavjudligini hisobga olish kerak.
Ruda tarkibida uchraydigan oltinlar asosan katta va kichik bo’lgan, turli shakllardagi tug’ma oltinlardir. Oltin boshqa elementlar bilan kimyoviy birikmalar hosil qilmaydi. Uning boshqa metallar bilan eritma-qotishmalari tabiatda uchraydi. Kimyoviy birikmalarida tellurid va selinid shaklda minerallari uchraydi. Oltin minerallari tarkibidagi aralashmalar-kumush, mis va temirdir.
Oltin zarralarining o’lchamlari va qaysi minerallar tarkibiga aralashgan bo’lishi uni tanlab eritish, sorbtsiya, ekstraktsiya, amalgamatsiya yo’li bilan ajratib olinishini belgilovchi xossa hisoblanadi. Ayrim hollarda oltin zarralar usti kislorod-oksidlar pardasi bilan qoplanib, uning ajratib olnishini qiyinlashtiradi.
Oltin ya’ni nodir metallar metallurgiyasi ustida katta xizmatlari bo’lgan I. N.Plaksinning ko’rsatishicha, oltin sirtidagi oksid parda quyidagicha bo’lishi mumkin.
1.Sulfidli minerallar bilan birikkan oltin zarralar (arsenopiritli, galenitli).
2.Temir oksidining mustahkam qobig’i
3.Argentitli qora tusli qobiq
4.Oltin ustidagi rangli tovlanmalar
5.Oksidning qora pardalari
Oltin va kumushning asosiy minerallari 2-jadvalda keltirilgan.
Oltin zarrachalarning shakllari ularni gravitatsiya usuli, gidrometallurgiya usullari bilan ajratib olinishida qo’l keladi.
Masalan «ilmoqli» shakldagi oltin zarralari gravitatsiya dastgohlarida yaxshi ilinadi va ajratib olinadi.
Oltin zarrachalarining o’lchami rudalarni qaysi o’lcham sinfgacha maydalaydi, ya’ni oltin sirtini «ochish» lozimligini bildiradi. Tajribalardan ko’rinadiki, oltin zarralari qancha yirik bo’lsa, uni ajratib olish oson, qancha mayda bo’lsa ajratib olish ham juda murakkablashadi.
yaqin kon maʼlum boʻlib, 144 tasi kadastrga kiritilgan, 12 tasida oltin qazib olish ishlari olib borilmoqda, 15 tasi razvedka qilingan, 16 tasida razvedka ishlari olib borilmoqda (2001). Oltin rudalari konlari asosiy geolo-gik-sanoat turlaridan uchtasi: oltin-kvarsli (Muruntov, Zarmitan Pirmirob, Gʻuzoqsoy), oltin-sulfid-kvarsli (Qizilolmasoy, Qoʻshbuloq, Balpantov, Marjonbuloq, Sarmich, Bulatkon va boshqalar), oltin-sulfidli (Koʻkpatos, Dovgʻiztov, Omontoytov va boshqalar) va 2 ta kompleksli turlari: oltin-kumushli ("Yuqorivolt", Kosmanachi, Oʻqetmas, Oqtepa) va oltin-misporfirli (Qalmoqqir, Olis va boshqalar) ajratilgan. Oʻzbekiston oltinning razvedka qilib aniklangan zaxiralari boʻyicha jahondagi eng yirik mamlakatlar orasida 4-oʻrinda, yillik qazib olish miqdori boʻyicha 9-oʻrinda turadi (2000).