Ер-сув ресурсларининг

ЯХ _:
ФСМ
ЯМК _:
ФСМ
ЯДК _:
ФСМ
СФ


ФСМ

Бунда: СФС-сувдан фойдаланиш самарадорлиги;
ФСМ-фойдаланилган сув миқдори. Бу натура ҳамда қиймат кўринишида аниқланади. Бунда 1 м³ сувдан фойдаланиш натижасида қанча миқдорда пахта, ғалла ва бошқа маҳсулотлар етиштирилганлиги ҳамда неча сўмлик ялпи маҳсулот ва ялпи даромад, соф фойда олинганлиги аниқланади.
е) Суғориш системаси (тизими)дан фойдаланиш коэффициенти. Унинг даражасини аниқлаш учун шу тизимнинг охирида экинларни суғориш мақсадида берилган сув миқдорини шу тизим бошида олинган сув миқдорига тақсимлаш зарур. Бунда қуйидаги тенгликдан фойдаланиш мумкин:
_СТФКқ СТОЭБС _;
СТБОСМ
Бунда: СТФК – суғориш системаси (тизим)дан фойдаланиш коэффициенти; СТОЭБС – суғориш тизимининг охирида экинларга берилган сув миқдори; СТБОСМ – су-ориш тизимининг бошида олинган сув миқдори.
Бу кўрсаткич даражаси ѐки коэффициенти 1 га интилиши керак. Чунки суғориш системасининг бошида олинган сув экин майдонларига тўлиқ етказилиши лозим. Агар унинг даражаси паст бўлса, демак, сувнинг маълум миқдори тизим давомида ѐки

парланган ѐки тупроққа сизиб кетган ѐки оқиб кетган бўлиши мумкин. Бу кўрсаткич системанинг ҳолатини ҳам исботлайди.

2. Ердан, сувдан фойдаланиш самарадорлиги, уни ошириш йўллари

Ер-сув – умуммиллий бойликдир. Ўзбекистон Республикаси халқи ҳаѐти, фаолияти ва фаровонлигининг асоси сифатида улардан оқилона ҳамда самарали фойдаланиш зарурлиги «Ер кодекси» да, «Сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонунда алоҳида таъкидланган. Республика ҳудудидаги барча корхоналар, фуқаролар бу қонуний талабни бажаришлари шарт. Шунинг учун улар тупроқ унумдорлигини сақлаш ва оширишга, сувни ифлос қилмасликка, шунинг негизидан улардан талаб даражасида самарали фойдаланишга катта эътибор беришлари лозим. Шу маъсулиятни ҳис этган ҳолда қишлоқ хўжалик корхоналари уни ижобий ҳал этишга, фойдаланиш мумкин бўлган майдонлардан тўлиқ ва самарали фойдаланишга интилмоқдалар. Республика қишлоқ хўжалигида 2002 йилнинг бошига 236,7 млн. га ердан фойдаланишга эришилган. Шу ерлардан турли мақсадларда фойдаланилмоқда. Энг асосий мақсад аҳолининг озиқ-овқат, саноатнинг эса хомашѐ маҳсулотларига бўлган талабини қондиришдир. Бунинг учун 4056,2 минг гектар (2001 й) майдонга турли хилдаги экинлар экиб, улардан юқори ҳосил олишга ҳаракат қилинмоқда. (7-жадвал).

5. 
   жадвал
   

Республика экин майдонларининг миқдори (минг га)*

Кўрсаткичлар	Йиллар
	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000
Жами экин майдони Шундан:	4229 ,7	4240 ,2	4165 ,0	4007 ,0	4116 ,2	4029 ,7	4019 ,5	3774 ,9
-ғалла майдони	1280 ,3	1522 ,2	1656 ,5	1740 ,5	1757 ,3	1686 ,8	1720 ,5	1611 ,9
-техника экинлари майдони, ундан:	1731 ,8	1579 ,0	1532 ,6	1525 ,1	1536 ,0	1614 ,1	1613 ,0	1471 ,2
Пахта майдони	1695 ,1	1540 ,0	1492 ,2	1487 ,3	1511 ,9	1631 ,6	1517 ,4	1443 ,7
Картошка, сабзавот ва полиз майдони	249, 8	258, 4	238, 2	214, 6	222, 4	229, 5	231, 4	233, 8
Озуқа экинларининг майдони	967, 8	876, 5	731, 6	521, 6	500, 4	497, 5	452, 8	458, 0

*Республика Макроиқтисодиѐт ва статистика вазирлиги маълумотлари асосида тузилган.

Республикада экин экилаѐтган майдон йилдан-йилга камайиб бормоқда. Бундай ҳол экинзорларни, аҳолига тураржойларни қуриш, саноат, суғориш иншоотларини барпо этиш учун ажратилиши оқибатида юз бермоқда. Бу объектив жараѐн келажакда ҳам юз беради. Шунинг учун ҳам мавжуд ерлардан йил давомида оқилона, самарали фойдаланиш зарур. 1993-2003 йилларда республиканинг умумий экин майдони 173.5 минг гектарга ѐки 4,1 фоизга қисқарган. Лекин шу даврда ғалла майдони салкам 400 минг гектарга кўпайган. Бу ғалла ҳосили кўпайишига ижобий таъсир этди. Ғалла майдонининг кенгайиши асосан пахта ҳамда озуқа экинлари майдонлари камайиши эвазига таъминланган. Шу даврда пахта экиладиган майдон 260,6 минг гектарга, озуқа

экинлари экиладиган майдон эса 410 минг гектарга қисқарган. Шу майдонлардан маълум қисми юқоридаги йўналишларга берилган. Пахта майдонининг қисқартирилиши натижасида пахта яккаҳокимлиги бартараф этилди. Лекин озуқа экинлари майдонларининг қисқартирилиши амалда алмашлаб экиш тартибининг бузилишига олиб келди ҳамда чорва ҳайвонларининг мустаҳкам ем-хашак базасини барпо этишга салбий таъсир кўрсатмоқда. Шу боис келажакда ердан фойдаланиш самарадорлигини юксалтириш учун алмашлаб экишни жорий этишга алоҳида эътибор қаратиш зарур.
Ҳозирги даврда экинлар экилаѐтган ерлардан тўлиқ ва самарали фойдаланишга барча хўжаликлар алоҳида эътибор бермоқдалар. Бу ҳаракат ижобий натижалар бермоқда. Сўнгги йилларда бошоқли дон экинларининг ҳосилдорлиги ошиб бормоқда (8-жадвал).

5. 
   жадвал
   

Ўзбекистон Республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги