Ergashxodjaeva Sh. Dj., Qosimova M. S

11.3. Savdo qilishning yangi turlari va usullari 
Savdo qilishning yangi turlariga internet, elektron pochta, to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
marketing, franchayzing va boshqalarni kiritish mumkin. 
Internet orqali savdo qilish hozirgi paytda zamonaviy savdo qilish turi 
hisoblanadi. Juda ko‘p firmalar internetda mahsulotlarini taklif qiladilar. 
Iste’molchilar o‘zlariga kerakli mahsulotni o‘zlarining kompyuteri orqali buyurtma 
berib sotib olishlari mumkin. Internet orqali savdoning ustunlik tomonlari bu 
birinchidan, vaqt tejaladi, ikkinchidan vositachilarsiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab 
chiqaruvchidan olish imkoniyati paydo bo‘ladi. 
To‘g‘ridan -to‘g‘ri marketingning quyidagi shaklllari mavjud: 
-to‘g‘ridan – to‘g‘ri pochtali marketing (direct mail); 
-katalog bo‘yicha marketing; 
-telefon orqali marketing; 
-televizion marketing; 

---

194 
-elektron marketing. 
Do‘kondan tashqari savdo turlariga quyidagilar kiradi (11.4-rasm). 
11.4-rasm. Chakana savdoni do‘kondan tashqari shakllari 
Elektron marketing internet-reklama, internet-do‘kon va boshqalar orqali tovar 
va xizmatlarni xaridorlarga sotishni tashkil qiladi. 
To‘g‘ridan -to‘g‘ri marketing – bu xaridor bilan turli vositalar bilan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri muloqot bo‘lib, xaridorni mahsulotni sotib olishga ishontirishdan iboratdir. 
Franchayzing – bu savdo qilish usulining zamonaviy shakllaridan biri bo‘lib 
hisoblanadi. Bunda franchayzing firmasi franchayzer firmasining tovar markasi, 
nomlanishi va reklamasidan foydalanib, tovarni ishlab chiqarish, taqsimlanishi, sotish 
va taklif etilishida bevosita qatnashadi. AQSHda chakana savdoning 50 % qismi 
franchayzing tizimi orqali amalga oshiriladi. 
Hozirgi vaqtda chakana savdoda tovar sotishning quyidagi usullari qo‘llaniladi: 
• tovarni peshtaxta orqali sotish; 
• tovarni xaridor o‘ziga-o‘zi xizmat qiladigan usulda sotish; 
• tovarni ochiq yoyib qo‘yib sotish; 
• tovar na’munalarini ko‘rsatib sotish; 
• tovarni aholining buyurtmasiga muvofiq sotish. 
Tovarni peshtaxta orqali sotish – tovar sotishning odatdagi usuli bo‘lib, unda 
xaridorlarga xizmat qilish jarayonining deyarli hamma asosiy elementlari, chunonchi: 
Do'kondan 
tashqari 
savdo
to'g'ridan-
to'g'ri
marketing
to'g'ridan-
to'g'ri sotish
savdo 
avtomatlari 
orqali sotish

---

195 
tovarlarni ko‘rsatish va uning assortimenti bilan tanishtirish, hisob-kitob qilish va 
haqi to‘langan tovarni topshirish ishlarini peshtaxta yonida turgan sotuvchi bajaradi. 
Xaridorlar o‘ziga-o‘zi xizmat qilishi asosida tovar sotish usulida savdo maydoni 
devorlari yoniga yoki o‘rtasiga terib qo‘yilgan hamma tovarlar yoniga xaridorlar 
bemalol borib, mustaqil tanlab olib, inventar korzinalar yoki aravachalarga o‘zlari 
solishlari mumkin, tovarning haqi do‘kondan chiqaverishdagi yagona hisob-kitob 
joyida to‘lanadi. 
Tovarni ochiq yoyib qo‘yib sotishda xaridorlar sotuvchining ish joyiga bemalol 
borib mustaqil tanishishlari, sotuvchining maslahati va yordami bilan o‘zlariga 
kerakli tovarni tanlab olishlari mumkin. 
Xaridorlar o‘ziga-o‘zi xizmat qiladigan usulda bo‘lgani kabi tovarlarni ochiq 
yoyib qo‘yib sotishda ham tovarlar savdo zaliga sotish uchun to‘la tayyor holda 
chiqariladi. 
Tovarlarning namunalarini ko‘rsatib sotish usuli sharoitida xaridor savdo 
maydoniga qo‘yilgan namunalarga qarab o‘ziga kerakli tovarlarni mustaqil ravishda 
yoki sotuvchi yordamida tanlaydi, uning haqini to‘lagandan keyin tegishli tovarni 
bevosita do‘kondan oladi yoki qo‘shimcha xaq evaziga uyiga eltib berishga buyurtma 
beradi. Ana shu usulni katta hajmdagi – mebel, sovutgich, kir yuvish mashinasi, tikuv 
mashinasi, elektr yoritkich, gazlamalar sotishda tashkil etish mumkin. 
Tovarni aholining buyurtmasiga muvofiq sotish usulida xaridor o‘ziga kerakli 
tovarga do‘konning buyurtma bo‘limida yoki sanoat korxonasi, qurilish, muassasa, 
dala shiyponi, istiqomat joyida tashkil etilgan buyurtma qabul qilish joyida oldindan 
buyurtma beradi. Bu tovar do‘kondan olinadi yoki buyurtmachining uyiga yoxud 
buyurtmada ko‘rsatilgan boshqa joyga eltib beriladi. Barcha oziq-ovqat 
mahsulotlarini sotishda hamda murakkab assortimentdagi tovarlarni ichkarilikdagi 
qishloq aholi punktlarida joylashgan va kundalik talab qilinadigan tovarlar bilan 
savdo qiladigan do‘konlar orqali sotishda ana shu usulni qo‘llash mumkin. 
Savdoning ilg‘or usullaridan biri savdo avtomatlari orqali savdo qilish 
hisoblanadi. Savdo avtomatlari savdoning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini 
ta’minlashda muhim o‘rin tutadi, ya’ni savdoda iste’mol xarajatlarini kamaytirish 

---

196 
iste’molchi xukmron bo‘lgan sharoitda muhim ahamiyatga egadir. Hozirgi sharoitda 
zamonaviy dizaynga ega bo‘lgan savdo avtomatlaridan foydalanish muhim masala 
hisoblanadi. 
Savdoning zamonaviy usullaridan biri bo‘lib Treyd marketing hisoblanadi. 
Treyd-marketingda bir nechta asosiy vosita ajratib ko‘rsatiladi: 
➢ 
sotuvni rag‘batlantirish, 
➢ 
maxsus hodisalar, 
➢ 
merchandayzing.