Эркин иқтисодий ҳудудлар

Erkin port – to„lig„icha erkin port (italiyancha, Porto franko), xorijiy tovarlarni 
tashish, saqlash, sotish va lozim bo„lsa qayta ishlash kabi vazifalar yuklatilgan 
davlatning chegaralangan port hududi
33
. 
Bunday iqtisodiy hududlardan foydalanish mol yetkazib beruvchilar uchun 
ancha qulay bo„lgan, chunki ular tovarlarga yetarlicha talab, albatta, unga mos 
ravishda narxning ham ko„tarilishini, tovarni sotmasdan kutib turish, mahsulotni 
ulgurji xaridorlarga taqdim etish imkoni beradi. Yana bir qator olimlar 1547-yilda 
erkin savdo shahri, deb e‟lon qilingan Italiyaning Livorno shahrini ilk erkin iqtisodiy 
hudud, deya e‟tirof etadilar
34
. 
Keyinchalik “erkin portlar” tashkil lqilingan. Bu hududlarda tovarlar xaridor 
topilgunicha, boj to„lovlari to„lamasdan omborlarda saqlangan. Dastavval “erkin 
portlar” ichki bozorni rivojlntirish uchun tashkil qiling, keyin esa, xalqaro savdoning 
rivojlanishiga hissa qo„shish maqsadlariga xizmat qilgan. “Erkin portlar” Genuyada 
(1595 y.), Venetsiyada (1661 y.), Marselda (1669 y.), Odessada (1819 y.), 
Vladevastokda (1862 y.), Batumida (1878 y.) tashkil qilingan
35
. Ular porto-frankolar 
Maltada, Sulinda, Singapurda va Adeniyada mavjud edi. Ikkinchi jahon urushigacha 
26 mamlakat ishtiroki bilan 75 ta erkin portlar va erkin savdo hududlari tashkil 
qilingan
36
.
Ayrim manbalarda esa, 1817-yilda Marsel, Genuya va Livorno kabi hudularda 
tashqi savdoni yyengillashtirish uchun erkin portlarni joriy etish to„g„risidagi 
farmonlar e‟lon qilingan. Shu jumladan, 1819-yilning 4-iyulidagi Qirollik farmoni 
bilan, 15 avgustdan boshlab, Odessadagi erkin port tashkil etilgan. Erkin portlarga 
yana quyidagicha hududiy jihatdan mamlakatga qarashli ammo bojxona tariflaridan 
holi hudud sifatida qaraladi va aynan shu hudud ichiga tovaralr import qilinishi, 
reeksport qilinishi yoki qayta ishlanishi mumkin. Shu jarayonlarda agarda mamlakat 
hududi ichkarisiga kiradigan bo„lsa, ya‟ni tovarlar va mahsulotlar haqida gap 
bormoqda, shu holatdagina bojxona bojlari olinishi mumkin. Shu holatda ham soliq 
va bojxona bojlari pasaytirilgan narxlarda olinadi
37
.