Эркин Малик

(ёки Шайтонваччанинг рост гапириб юборганлари) 
Шайтонвачча сўри яқинида турган курсига бориб чўкди. Шу ўтиришда 
ҳовлини кузата бошлади. Билакдек сув қўшни тарафдаги деворнинг тагидан 
ўйноқлаб чиқиб, ёнҚоқ дарахтининг ер бетига чиқиб қолган илдизи тагидан 
ўтиб, ҳовлининг ўртасигача келар, ундан нари томорқага қараб буриларди. 
Томорқадан ям-яшил бир нималар кўзга ташланарди. Шайтонваччанинг 
қулоҚи битганми ёки бўлаётган ишлардан гарангсиб қолдими ҳовлидаги 
тарақ-туруқ, шовқинларни энди эшита бошлади. Катакда товуқлар қақаҚлар, 
хўроз уларни тирқиратиб қувар, қанотларини тап-тап уриб, қичқирар... 
Хўрозлар бир эмас иккита эди. Товуқларни тирқиратишда ҳам, қичқиришда 
ҳам бир-биридан ўзаман дерди. Бостирмада сигирнинг қоп-қора боши, 
бузоқчалар кўринарди. Бузоқлар сузишибми, ниманидир тарақлатишар, мў-ў-
раб қўйишарди. Молхона яқинида кир ўра кўзга ташланарди. 
Шайтонвачча кўзига илинган бу нарсаларни шунчаки томоша қилар, 
вақти келиб уларнинг ҳар бири бошига бало бўлишини билмас эди. У бу 
ҳовлига тасодифан келиб қолмаганини ҳис қила бошлади. Бу ҳовлида 
Шайтонваччага номаълум бўлган кўпгина сирлар бор эди. Сиру 
синоатларнинг бошида Ўожи ота турарди. У кишини қишлоқда ҳамма ҳам 
яхши кўрмас эди. Ўожи отанинг сирли ишлари оддий бир эҳсондан 
бошланган эди: Ўожи ота бир йили зулукдек қоп-қора Қунажин сотиб 
олдилар. Қочган экан, қувонтириб эгизак туҚиб берди. Хурсанд бўлган Ўожи 
ота кампирининг чирқиллашига қарамай, бузоқнинг биттасини бир бечора 
одамга Аллоҳ йўлида ҳадя қилиб юборди. Бузоқ урҚочи эди. Аммо шундай 
деб тайинлади: «ўунажин онасига тортиб, эгизак туҚса, сиз ҳам биттасини 
Аллоҳ учун бировга ҳадя қиласиз, у ҳам бу ишни давом эттиради, 
қарабсизки» ... Ўожи ота у ёҚини айтмадилар, сирли гап қилиб қўя 
қолдилар. Аммо нима бўлишини ўзлари ҳам билмас эдилар. Фақат, Аллоҳ 
йўлида чин дилдан қилинган эҳсонга Аллоҳ ўн, юз, минг баравар қилиб 
қайтаришини билар эди. Ўожи ота бир нарсани билмасалар қилмайдилар деб 

---

23 
айримлар у кишига эргашди. Кимнинг моли, қўйи, эчкиси эгиз туҚса 
биттасини бева-бечораларга ҳадя қилаверди. Ўожи ота тахмин қилган сир 
ўзини кўрсатди. Қишлоқда эгиз туҚадиган чорва моллари кўпайиб кетди. Бу 
эзгу, баракотли иш қўшни қишлоқларга ҳам ёйила бошлади. Бу меҳру оқибат, 
хайру саховатлар шайтонлар оламини ташвишга солиб қўйди. Шайтонлар сув 
қаерда тинган бўлса ўша жойдан лойқалатишни яхши билардилар. 
Одамшайтонни ана шундай вазифа билан бу қишлоққа ташлаган эдилар. 
Шайтонвачча очликдан қорни қулдираб, чор-атрофни томоша қилишдан 
зерикди. Шара-барачи тасбеҳ ўгириб, нуқул ўзига «куф-суф» деб дам солиб 
ўтирарди. Кампир пиёздоҚ ҳиди анқиётган ошхонага кириб кетганича 
қорасини кўрсатмаётган эди. Шу пайт ҳовлига калта соқол, икки юзи қип-
қизил, қотма бир одам йўталганича кириб келди. Устида оқ иштон, оқ яктак, 
бошида чавати оқ дўппи. У меҳмонларни кўриб, суюнганидан қанотини кенг 
ёзиб юборди. Бу одам кириб келиши билан ҳовли янаям бўлакча бўлиб кетди. 
Юзидан нур ёҚиларди бу одамнинг. Ўовли ҳам янада нурланиб кетди. 
— ¤ҳ-ҳў-ў-ў... уйимиз тўлиб қопти-ку... Узоқдан аравани кўриб, бир 
суйиндим, бир суйиндим... еткизганига шукр... 
Ўожи отанинг қучоҚига биринчи бўлиб пилдираволиб Шара-барачи 
ўзини урди. Елка уриштиришиб, омон-эсонлик қилишди. Кейин Ўожи ота 
нима қиларини билмай серрайиб турган Шайтонваччага юзланди. 
— Ўай, бу менинг Кавсартойимми, ё қудратингдан... — деб юз-кўзлари 
яна ҳам кулиб, қанотлари янаям кенг ёзилди. 
— Қани, набирангизни яхшилаб таниб олинг-чи, балки алмашиб 
қолгандир, — дея соқолини тутамлаб болаларча қийқирди Шара-барачи. 
Ўожи ота илдам келиб Шайтонваччани қайта-қайта баҚрига босиб, 
пешонасидан ўпди. Елка-бошини силади. Чол бечора набирасига боқиб 
тўймас, терисига сиҚмас эди. 
— Яратганга шукр,— деди Ўожи ота ҳовучини юзига босиб, — бўй-
бастлари чўзилиб, кўзга яқин бўп қопти, бандаси ўзи ношукр, нуқул 
шошади... Дардни берган Худо бир куни давосини ҳам беришини 
ўйламайди... 
— Худо хоҳласа, набирангиз, мени айтди дейсиз, ўрнингизни босиб, 
қорию-қурролардан бўлади, — деди Шара-барачи нима қиларини билмай 
турган Шайтонваччага қараб. 
— Айтганингиз келсин, борақол, болам, бувингга қарашвор, қорин очиб 
кетди... 
Ўожи ота сўрига чиқар экан, кўзларига ишонмай набирасини яна бир бор 
орқасидан кузатди: 
— Кўриниб турибди, болада ўзгариш катта, сиздан ўла-ўлгунимча 
миннатдорман, бу дунёдан дуоижонингизни қилиб ўтаман, биродар, — деди 
Ўожи ота Шара-барачига. 
— Айтган эдим-ку, сизга бизни жиннихонадаги дўхтирлар қилни қирқ 
ёрадиганлардан деб... Шара-барачи жиннихона билан боҚлиқ анови 
саргузаштларни айтмай қўяқолди. Ўа шайтоннинг гапига кирди, айтмади. 
Айтганда Ўожи ота сал бўлса ҳам ҳушёр тортган бўлармиди?! 

---

24 
Ўожи ота бир тўлҚаниб, ошхона томонга қаради-да, сабри чидамай: 
— Кавсаржон болам,— дея эркалаб чақирди. Неварасининг исми Кавсар 
эди. Онаси раҳматлик тўлҚоқ азобида бу дунёдан кўз юмгандан кейин 
кампир қизимдан ёдгор бўлсин деб чақалоқнинг исмини Ёдгор қўймоқчи 
бўлди. Ўожи ота унамади. Бу бидъатни қўй. Кавсар қўямиз. Жаннатдаги энг 
катта ҳовузни Кавсар дейдилар. ПайҚамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам 
жаннати одамларни шу Кавсар суви билан сийлайдилар деб, шу исмга 
тўхташган эди. Аммо бола ақлан заиф туҚилганини кейинчалик билиб 
қолишди. Буни сезган қўшни болалар уни эрмак қилиб, Овсар деб 
чақирадиган бўлишди. Болани қишлоқ мактабига олишмади. Шаҳарга, ақли 
заиф болалар мактабига олиб боринг, дейишди. Бу орада Шара-барачи пайдо 
бўлдию, болани тузатиб келаман деб таниш жиннихонага олди-кетди. 
Шайтонвачча Ўожи ота чақирганида ийиб кетиб: 
— Лаббай ота, — деб юборди. «Ота» деган сўз илк бора унинг бўҚзидан 
отилиб чиқди. Нимагадир «ота» дейиш ўзига ҳам ёқиб тушди. 
— Ана эшиттингизми, бу сиз билган бола эмас, тамомила-чи бошқа 
бола, ҳа, тилла бола, — деди Шара-барачи, оҚзи қулоҚида. 
— Ўа, лаббай деган тилингдан отанг айлансин, бу ёққа кел, болам. — 
Ўожи ота ҳамсуҳбатига жилмайиб қўйди. Шара-барачига бир гапга солиб 
кўринг, дегандек им қоқди. 
Шайтонвачча ошхонадан чиқиб, сўрига яқинлашди. 
— Бу ёққа чиқ, хў-ў-ш-ш, мана бундоқ ёнимга ўтир-чи,— деб Ўожи ота 
уни ўзига тортди. Отанинг қўллари бирам юмшоқ, соқол-мўйловларидан 
ёқимли хушбўйликлар тараларди. Чол Шайтонваччага ёқиб қолган эди. — 
Ўа, ана шундоқ,— дея ота Шайтонваччанинг пешонасига лабини босди. 
Кейин меҳр билан бошини силаб, сўради: 
— Сени у ёқларда кўп хапа қилишмадими, болам? 
Шайтонвачча «у ёқ» деганда «Думи тугуклар» мадрасасидан бошқа 
жойни тасаввур қила олмас эди. 
— Хапа қилишди,— деди Шайтонвачча ерга қараб. 
— А, нималар қилишди? Қани, бир чеккадан гапириб бер-чи, болам. — 
Ўожи ота гапни чуватиб олганидан хурсанд эди.
— Олдин-чи,— деб Шайтонвачча чолга «ярқ» этиб қаради, — олдин 
қулоҚимни кесишди, кейин думимни, ундан кейин замбаракка қўйиб
отишди... 
Шайтонвачча бирданига рост гапириб юборганини ўзи ҳам сезмай 
қолди. Ажинашамолни эслаб қўрқиб кетди. Ана энди Ажинашамол уни аяб 
ўтирмайди. Ўозироқ тарсаки туширади. У шошиб, қўлларини бошига пана 
қилди. Чоллар бир-бирига қараб қолишди. Аммо нимагадир Ажинашамол бу 
сафар тарсакини ундан аяди.
— Думим билан қулоҚимни кесишди дейсанми, болам, қўй-е,— деб 
набирасига бошдан-оёқ ҳайрон бўлиб қараб қўйди Ўожи ота. 
— ЁлҚон гапирсам Азозил бобом урсин,— деб чолни баттар лол 
қолдирди у.
— Азозил дейсанми? АстаҚфируллоҳ! Азозилни сен қаттан биласан?

---

25 
— Бобомиз бўладилару, билмайми! 
— Ўа-я, дарвоқе, — деб Ўожи ота набирасининг телбалигини эслаб 
қолди. Шу билан суҳбат тугади. — Бўпти, бор бувингга қараш, обкела қолсин 
обкеладиганини, — деди ҳафсаласи пир бўлиб,— қорин таталаб кетди.
Бу суҳбатдан кейин қарияларнинг тарвузлари қўлтиҚидан тушди. Бир-
бирларига елка қисиб қараб қолишди.
Шара-барачи Шайтонваччанинг гапларини ўзича тушуниб деди: 
— Набирангизнинг гапидан кўпам ҳайрон бўлманг, Ўожи ота, батамом 
соҚайиб кетгунча касали ҳар замон, бир замонда қўзиб туради. У ёқда 
шундоқ дори-дармонлар беришадики, жиннилар хаёлан осмони фалакларда 
учиб юришади. 
— Сиз ҳақсиз, лекин Азозил деганига ҳайрон бўляпман. Шайтонларнинг 
бобокалони Азозилни ҳаммаям билавермайди-да, тақсир. Унинг номи хос 
китоблардагина келади, — деди Ўожи ота хаёлларини йиҚиштира олмай. 
— Э, — деб қаҳ-қаҳ отиб кулди Шара-барачи, — жиннихонани сиз нима 
деб ўйловдингиз? Билсангиз у ердагиларнинг ярми олим. Ўатто академиклар 
ҳам бор. ¤ҳ-ҳў-ў-ў... уларнинг билмаган нарсаси йўқ. Азозил дейсизми, 
Азройил дейсизми, Одам Ато, Момо Ўаводан тортиб, шоҳу гадогача 
билишади... 
— Ўай майли, шунчалик бўп қопти-ку, бу ёҚи ўзимизга тан. Кампирга 
айтаман, бир-икки енгилгина муолажа қилиб қўяди. ¤зим ҳам қараб 
турмайман. ¤қиб, дам солиб қўяман. Бу сиз қилаётган савоб ишларнинг 
ажри. Сиз жиннихонадагиларга деб, кўрпа-тўшак, кийим-бош йиҚиб 
юрмаганингизда сизни қаттанам учратардим. Овсар неварам борлигини сиз 
қаттанам билардингиз? Аввалам бор Худо бизни учраштирди. Даволатиб 
бераман, деб сиз марҳамат қилдингиз. Мана, Худо хоҳласа оқибати 
ёмонмасга ўхшайди. Хў-ў-ш, — деб сўлиш олдилар Ўожи ота, — бу ёҚини 
сўрасангиз, яна анча-мунча кўрпа-тўшак, кийим-бошлар йиҚиб қўйганман. 
ҚишлоҚимиз одамлари аломат-да. Биров ўлса, масжидга кўрпа-тўшак ташлаб 
кетишади. Шундай қилишса, ўлганнинг ётган жойи юмшоқ бўлармиш.
Бўлмаган гап, қўйинглар бу одатни деб уввало уқтираман, қани қулоқ 
солишса. Илгари муҳтожларга берсак, олишарди. Энди ирим қилиб олмай 
қўйишди. Майли, ҳамманинг ўзига берсин. Мана, сиз уларни «соҳиби 
узр»ларга элтиб берасиз, қарабсизки савобига биз ҳам шерик-да...