Erkin Vohidov she’rlarida undalmalarning qo`llanishi

Erkin Vohidov she’riyatida undalmalarning o`rni

O`zbekistonda Erkin vohidovning ohangdor, ma’nodor satrlaridan bahra olmagan biror kimsa topilarmikin? Uning muhabbati, sadoqati, samimiyatida azal mo`jizasi bedor emasmikan?

Bag`ishlov

Ey sen, latif do`st, bu senga Umrim kitobidir,

Umrim kitobi ne, olis yo`l sarhisobidir.

Bu yo`l ravon emas, uning Past-u- balandi ko`p,

Jon rishtasidek misralar Yo`lning tanobidir.

Bir shahr nomi Ibtido,Bir shahr Intiho,

Jonimda ikki shahr aro Yo`l iztirobidir.

Darhaqiqat, shoirning qaysi bir she’rini olmaylik she’r albatta kimgadir yoki kimlargadir, butn xalqqa nisbatan aytilayotgan, shoirning nutqi aynan o`sha obyektga qaratilayotgan bo`ladi. She’r ,aslida insonni biror nimga undash, unga tarbiya berish, uning estetik ruhiyatini ko`tarish maqsadida yoziladi. Shunday ekan, shoir asarlarining asosiy qismini falsafiy ruhda yozilgan she’rlar , ya’ni kimlargadir undash, murojaat etish qabilida yozilgan she’rlar tashkil etadi. Yuqoridagi she’r ham Ollohning buyuk mo`jizasi mbo`lgan insonlarga qarata aytilgan she’rdir. Biz shoir she’rlarini o`rganish, mutolaa qilish mobaynida shunga amin bo`ldikki, shoir juda ko`p o`rinlarda undalmalardan keng foydalangan. Ayniqsa, ularning ifoda ko`lami ham o`zgacha, ya’ni boshqa biror shoir yoki yozuvchinikiga o`xshamaydigan o`ziga xos. Shuning uchun biz she’rlar tarkibidagi undalmalarni o`rganishdan avval, ularning o`zida bir to`xtalib o`tamiz.

Undalma – so`zlovchining nutqi qaratilgan, boshqa bir shaxs yoki predmetni ifodalagan so`z yoki so`z birikmasidir.¹

Undalma bosh kelishikdagi ot yoki ot ma’nosidagi so`zlar orqali ifodalanib, gapning umumiy mazmunini to`ldiradi, gapning kimga qarashli ekanligini ko`rsatib turadi. Undalmalar dialogic nutqda, monologda , muallif nutqida, murojaat, shior, buyruq, chaqiriq, e`lonlarda ishlatiladi.

Yoshing necha deb so`rmangiz, Yoronu ahli dil,
Erkin Vatan yoshi mening Yoshim hisobidi<sup>2</sup>r.
Undalma gapning bosh yoki ikkinchi darajali bo`laklari bilan moslashuv, boshqaruv yoki bitishuv aloqasiga kirisha olmaydi. Ammo u gapning ayrim bo`laklari yoki butun gap mazmuniga aloqador bo`lib, gapning zarur qismlaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun ham u ayrim gap bo`laklari va gapning umumiy mazmuni bilan o`ziga xos Grammatik aloqaga kirishadi. Ma’lum bir gapdan undalmaning chiqarilishi yoki hatto o`rnining o`zgartirilishi gapning umumiy mazmuniga ta’sir etadi, muallifning aytmoqchi bo`lgan fikri anglashilmay qoladi.

Undalmaning ajratilgan izohlovchiga yaqin bo`lgan turida Grammatik aloqaga kirish xususiyati aniq ko`rinadi, chunki undalma ma’lum bir bo`lakning ma’nosini izohlaydi:

Mayli, so`ng o`t chirmashsin tanga,
Mayli, meni quchsin alanga.
Faqat bo`lib Dankoning qalbi,
Fazolardan nur sochay fanga,
Ona – Vatan ! Bir o`g`ling kabi
Fido etay jonimni sanga. (Kichik oy so`zi, 17-b)
Misoldagi Ona – Vatan undalmasi sen olmoshining ma’nosini izohlaydi, aniqlashtiradi. Shu bilan birga, Ona – Vatan undalmasi butun gap mazmuni bilan ham aloqadadir.

Bu xil sintaktik kategoriyaning asosiy vazifasi undalma bo`lsaham, unda izohlash xususiyati bor. Bunday undalmalarning ajratilgan bo`laklardan farqi quyidagicha:

1. Undalma chaqirish intonatsiyasi bilan talaffuz etiladi. Ajratilgan bo`laklar esa ajratilgan, sust intonatsiya bilan aytiladi.

2. Undalma nutq qarashli bo`lgan obyektni ifodalaydi, izohlar esa biror bo`lakni izohlaydi (undalma ba’zan izohlashi ham mumkin . Ammo uning undalmalik xususiyati birinchi o`rinda turadi).

3. Undalma doimo bosh kelishikda bo`ladi, izohlar izohlanmishning shakliga ko`ra, turlicha bo`lishi ham mumkin.
Undalmalar nominativ gaplarga shaklan o`xshaydi. Ammo mazmunan va Grammatik, intonatsion xususiyatiga ko`ra ulardan farqlanadi. Nominativ ya’ni atov gaplar ma’lum bir his-hayajon, maqsad ifodalagan gaplardir. Masalan bu fikrimizga quyidagi gapni misol qilib olishimiz mumkin: Sobir jangda, mehnatda qotgan, dag’allashgan barmoqlaridan handalak sharbatini shir-shir oqizib, xursand qichqirdi: O jonim Farg`ona, oq oltinim, bog`im. Mana shuning uchun ham, u gap intonatsiyasi bilan talaffuz etiladi. Undalmalar esa tugal bir maqsad yoki tugal bir his-hayajonni ifodalamaydi, intonatsiyada ham tugallik bo`lmaydi.

Undalmalar semantik va stilistik funksiyasiga ko`ra uch guruhga bo`linadi:

1) Nutq qaratilgan obyektni ifodalaydi. Nutq qaratilgan obyekt uchxil bo`lishi mumkin: a) shaxs, b) shaxs bo`lmgan jonli predmet, v) jonsiz predmet.

a) Undalma shaxsni ifodalaganda, kishining nomi, familiyasi, taxallusi, qarindoshligi, yoshi, jinsi, kasbi, unvoni va boshqa xususiyatlarini ko`rsatish mumkin:

Nolayu afg`oning, Erkin, dilbaringga yetmadi,
Etsa ham yo bemehr yor zarra parvo etmadi,
Bitdi ko`p zahming va lekin ishq zahmi bitmadi,
Ey Navoiy, Ishq agar ko`nglingni majruh etmadi,
Bas, nedinkim qon kelur og`zingdan, afg`on aylagach. (Navoiy g`azaliga muxammas 205-b )

Bu g`azal Navoiy g`azaliga muxammas tarzida bitilganligi uchun ham o`zining nomini, ham Navoiyning nomi keltirilgan a murojaat etilgan.

O`zbek tilida ayol kishining turmush o`rtog`iga murojjatini ifodalash uchun odatda otasi, erning ayoliga murojaatini ifodalash uchun onasi so`zlari qo`llanadi. Bu ham undalmalarning bir ko`rinishidir.

Ba’zan undalma so`zlovchining o`zi bo`lishi, so`zlovchi o`ziga o`zi murojaat etishi mumkin. Bu hol ayrim monolog gaplarda (ichki nutq) yoki she’riyatda traditsion qoidaga muvofiq, she’r muallifini ko`rsatish uchun oxirgi baytda qo`llanadi.

Bo`libsan oshiq, Erkin,

Uz umid jondin, o`kinch qilmay,
O`zingga, deydilar, dushman

Keyin chekkan pushaymon, oh.

(Masal borkim… 195-b)

Bu qasidam senga, xalqim,

Oq sutu tuz hurmati,
Erkin o`g`lingman, qabul et,
O`zbegim, jon o`zbegim. (O`zbegim. 203-b)